Şəhid Ənvər Paşa

Milli iradə ən məşhur şüarlardan biri olmaqla birlikdə sonrakı Hökumət dövründə də milli iradəyə çox diqqət edən yoxdur. Çünki, başda İttihad Tərəqqi Partiyası olmaq üzrə çıxış və dayaqları ordudur. Hərəkətin mühərrik gücünü meydana gətirən gənc zabitlərə baxıldığında, Ənvər Bəy daxil, Hökumət və Məclis məsələsinin təməl məsələni meydana gətirmədiyi, əsl itələyici gücün vətən-millət-dövlət sevgisində mərkəzləşmiş millətçilik olduğu görülür. Hökumət sonrakı işdir və dövlətin-millətin qürurunu qoruya bilməyən iqtidarın dəyişdirilməsi üçün lazımlıdır. Bu partiyanın seçki müvəffəqiyyətləri mənsublarının fövqəladə təşkilatlanma güclərində axtarılmalıdır; mədəniyyət və iman olaraq xalqla tam inteqrasiya olunduqlarını söyləmək çətindir. Ancaq burada da adı qoyulmamış olsa da, millətçilik duyğularının İttihad Tərəqqini xalqla inteqrasiya edən təməl faktorlardan olduğunu düşünmək lazımdır. Xüsusilə, böhranlı dövrlərdə – davamlı elə idi– qabaran millətçilik duyğuları xalqı bu partiyaya yönəldirdi.

Ordu içində, maaş azlığı və ödənişlərin zamanında ödənə bilməməsi, qalxma və təyinlərdəki axsaqlıqlar kimi, az qala hər zabiti maraqlandıran fərdi problemlər də şişirdilərək bir təbliğat və narahatlıq vəsaiti olaraq istifadə edilməkdədir. İstanbuldakı paşa uşaqlarının, yaxud saraya yaxın olanların rütbə, ödəniş və rifah içində üzdükləri hekayələri ən çox təsiredici olanlarıdır. Necə ki Hökumətin elanından sonra edilən ilk borclanmada xəzinəyə girən pulu, zabitlərin maaşlarına yönəldirlər. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 48)

Əsgərlərin siyasətin birbaşa mərkəzində olması, əslində ordu mənsublarını da narahat etməkdədir. Eyni zamanda Cəmiyyət, yaxud Partiya içində istər-istəməz əsgər-vətəndaş ayrımına və çəkişmələrinə gətirib çıxarmaqdadır. Əsasən xaricdə olan əsgər-vətəndaş bölünmüşlüyü, partiyaya da bir ölçüdə əks olunmuşdur.

İttihad Tərəqqinin 1909-cu il Selanik Konqresində bu mövzu gündəmə gəlir. Mustafa Kamal Bəyin, qəti qərarlar alınması və ordudan siyasətin uzaqlaşdırılması fikri ümumi qəbul olunar ancaq, hərəkada bu çətinliklərin aşılması asan deyil. İttihad Tərəqqi siyasi mübarizəsinə davam etməkdədir və dayağı, ən böyük gücü ordudur. Belə ki, “İttihad Tərəqqinin ordusu” yerinə “Ordunun İttihad Tərəqqisi” deməyin daha doğru olacağı deyilmişdir. Ordunun, həqiqətən, siyasətdən təmizlənilməsi halında, Cəmiyyət yaxud Partiya, gücünü nə ölçüdə qoruya biləcək? Hökuməti elan etdirən və Sultan Həmidi taxtından endirən gücün, son təhlildə ordu olduğunu hər kəs bilməkdədir. O günlərdə Paris mərkəzli “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti”nin hadisədən xəbərdar belə olmadığı deyilə bilməkdədir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 70-71) Sultan II. Əbdülhəmidə qarşı icra edilən fövqəladə üslubsuz, çirkin və heç bir qayda tanımayan mübarizə üsulu indi Hökumətin siyasi mühitinə daşınmışdır. Hələ kifayət qədər qavranıla bilməmiş, həzm edilməmiş bir siyasət mühitində, bu nizamsız mübarizələr içində, öz iqtidarlarından qeyri həll tanımayan təşkilatlar və insanlar belə bir gücdən imtina edə bilərlərmi?

31 Mart hadisələrinin də xəbərdarlıqlarıyla, bu mövzuda zehnən bir addım daha atılar və ordunun siyasətdən uzaq dayanması, ancaq Hökumət və azadlığı qorumaq mövzusunda müşahidəçi və qoruyucu – hökumət və azadlıq – olması fikri ağırlıq Kazanır. Bu gün, o günlərdən yüz il sonra Ordunun hələ Respublika və dünyəviliyi müşahidəçi və qoruyucu olduğunu və bunu qanunlara əks etdirməyə çalışdığını görmək düşündürücüdür. Demokratiyanın balans nizamını tanklarla edən bu zehniyyət yüz il əvvəlini çaşdırıcı bir şəkildə təkrar etməkdədir.

Sultan Əbdülhəmid Xan, taxtdan endirilib Selanikdə Alatini köşkündə oturmağa məcbur edildiyində İttihad Tərəqqi lideri olan Tələt Paşa ağılına gələn və qarşılaşdığı bir çox sualı yazılı hala gətirərək bunların Sultan Həmiddən soruşulması üçün Fəthi Bəyi göndərər. Fəthi Bəy onu ziyarət edir; Sultan Həmid bütün suallara tək-tək cavablar verir; bunlar dövlətin rəhbərliyiylə əlaqədar məsələlərdir. Ordu-siyasət əlaqələrində belə söyləyir:

"Bəyəfəndi oğulum, dünən fikirlərimi soruşduğunuz mövzular arasında ehtimalla yazmağa gərək görülmədiyi üçün yer verilməmiş bir məsələ var ki, başdan yazmağımızı nəsihət edəcəyəm. Ordunu siyasətin xaricində tutun. Sizin, bu günün irəli gələnləri arasında olduğunuz gerçəyini göz qar-şısında tutaraq deyəcəm ki, bu xüsusu təmin üçün zərurət etsə, hər cür fədakarlığı, zərurət etsə, mənfi nəticələri də gözə alın. İfadə edilmək istənməyən hansı vəziyyətlər və şərtlər içində olursa-olsun, məni bura gətirməyə vəsilə olan son əsgəri hadisədə, əgər mən sizə tövsiyə etdiyim əsgərin siyasətdən kənar tutulmasının əksinə düşünsəydim, nov kimi qan axardı. Ordu siyasətə itələnilmiş olsa, bu səhv yalnız daxili narahatlıqlar doğurmaqla qalmaz, vətənin müdafiəsini zəruri edən səbəblər qarşısında, allah qorusun məmləkətin müdafiə etməsini qeyri-kafi etmək kimi kompensasiyası qeyri-mümkün fəlakətlərə gətirib çıxarar." (F. Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 116)

Sanki Sultan Həmid Balkan savaşından xəbər verir.

Ənvər Paşa Savaş Naziri olduqdan sonra orduda reallaşdıracağı böyük islahat içində siyasətdən təmizləməyi də əhəmiyyətli ölçüdə bacarır, orduya yeni bir hava Kazandırılır. Ancaq çox əvvələ söykənən əsgər-siyasət əlaqəsi, şübhəsiz ki, tamamilə yox edilə bilməyəcək. O qədər ki Milli Mübarizənin sonunda Mustafa Kamal Paşa da eyni problemlə qarşılaşacaq.

31 Mart Hərəkatının özü də, basdırılması da birbaşa əsgərin siyasi əməliyyatları idi və sonunda Sultan Həmid taxtdan endirildi. Daha sonra ordunun bir qolu ilə müxalifətin iç-içə girdiyi görülür. 1912-ci ildə başlayan Alban qiyamını, müxalifətdə olanlar əsgər-vətəndaş birliyində bir qorxu görməzlər. Albanlar arasında ağlasığmaz təbliğatlar aparılır; "dövlətin namaz, oruc və saqqal kimi müqəddəsatdan vergi alacağı" söz-söhbətləri yayılar. Müxalifətdən Rza Nur qiyam qaldıranları qəhrəman elan edir: "Albanları üsyana təşviq etdiyimi mən öz əllərimlə yazdım. Bu, qüsur deyil iftixar səbəbidir. Zalımlara qarşı üsyan haqdır və qəhrəmanlıqdır. Albanlar… dövləti İttihadçılardan qurtarmaq üçün üsyan etdilər." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 125) Bir qrup zabit eynilə Resneli Niyazi və Ənvər Bəy kimi silahlanaraq dağa çıxırlar. Hərəkatın öndərlərindən Kapitan Tayyar Bəy bunları söyləyir:

"Bundan dörd il əvvəl hökumətimizi bir fəlakətə düşməkdən qurtarmaq üçün ayağa qalxdığımız kimi, bu səfər də məmləkətimizin başına çox böyük fəlakətlər gətirmiş və daxili-xarici savaşlar olmasına səbəb olmuş olan ibtidai bir heyətin pəncəsindən vətənimizi qurtarmaq üçün qiyam qaldırdıq." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 127)

Üsyanı yatırmağa gedən əsgərlərin bir qisimi üsyançılara qatılırlar. Əsgər Sultan Həmid rəhbərliyinə qarşı istifadə etdiyi üsulları, indi İttihadçılara qarşı istifadə etməkdədir.

"Siyasi mübarizənin “Əsas odur rəqib ölsün” nöqtəsinə gəlib çıxan bir mərhələdə hər hərəkat rəqibin ölməsinə yaradığı nisbətdə məqbul və haqlı idi. Bu dəfə ordunun siyasətə müdaxiləsi, müxaliflər tərəfindən optimist şərhlər edilir “Hökumət nigehbanlığı” olaraq qiymətləndirilirdi." (Prof. Dr. Əli Birinci, Azadlıq və Müttəfiq Təriqəti, II. Hökumət dövründə İttihad və Tərəqqiyə qarşı çıxanlar, İst.1990, s. 176)

İttihad Tərəqqinin əsas simalarından Dr. Bahattin Şakir də eyni şeyləri Cəmiyyət üçün düşünürdü. Cəmiyyət Osmanlı imperatorluğunun əhyası vəzifəsini üzərinə götürmüşdü, "Cəmiyyət, ordu ilə birgə vətənin hərisi (qoruyucusu), azadlıq və hökumətin nigehbanıdır (müdafiəçisidir). Cəmiyyət, vətənin və ordunun timsalidir." (Mühittin Birgen, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 67)

Siyasətə girmək istəyən əsgərlər hər zaman vardır, bunun vəsilələri olaraq da Sultan Həmid dövründəki şikayətlər eynilə davam etməkdədir; Sarayın yerini Cəmiyyət alıb. Cəmiyyətə daxil zabitlərin şəxsi işləri asanlıqla getməkdə, təyin və rütbə qalxmaları edilməkdə, Cəmiyyətdən olmayanlarınkı süründürməçilikdə qalmaqdadır.

1912-ci ildə seçkilərini İttihad və Tərəqqi böyük bir əksəriyyətlə Kazanmış, daha əvvəl müxalifət tərəflərində olan yüzə yaxın millət vəkili Məclisdən kənarda qalmışdır. Bu seçkilərdə Cəmiyyət bəzi bölgələrdə ordunu istifadə edərək seçkilərə müdaxilə etmişdir. Narazı müxalif ətraflarda iqtidara qarşı silah istifadə etməkdən başqa çarə qalmadığı fikri asanlıqla inkişaf edir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 132)

Ordu içində “Halaskaranı Zabitan” qrupu qurular. Bunlar da məmləkəti Saraydan qurtaranlardan qurtaracaqlar… Rumelidə, “Top”, “Silah”, “Süngü” adlarıyla jurnallar yayımlanmaqda və hərbiçilər yazılar yazmaqdadır. (H. Ba-yur, haqqında danışılan əsər, c. 2, qıs. 1, s. 232)

Qurtarıcı zabitlər iki imzalı bir məktubu 18 iyul 1912-ci ildə yığıncaq halındakı Hərbi Şuraya verirlər. Bir neçə gün əvvəl, “İttihad Tərəqqi” dəstəkli Sait Paşa Hökuməti Məclisdən etibarlılıq Kazanmasına baxmayaraq, istefa vermişdir. Qurtarıcılar Kamil Paşa rəhbərliyində bir Hökumət qurulmasını və seçkilərin dərhal yenilənməsini istəməkdədir. Şura başçısı Nazim Paşa bu zabitlər haqqında intizam əməliyyatı keçirmək yerinə, məktubu Padşaha təqdim edir; “Halaskarlar”la “dirsək təması”ndadır. Sultan Rəşad, İtalyan savaşı səbəbiylə təhlükə içində olduğumuzu və əsgərlərin siyasəti buraxıb öz işləriylə məşğul olmasını istəyən bir mövqe sərgiləyir.

Nəhayət, Qazi Əhməd Muxtar Paşa rəhbərliyində “Böyük Kabinet” qurulur. Qurtarıcılar yeni bir təhdid məktubu göndərərək Saray Ümumi Katibi Xalid Ziya (Uşaklıgil) Bəyin istefasını və seçkilərin yenilənməsini istəyirlər.

22 iyul 1912-ci ildə, “Halaskarani Zabitan” bir siyasi partiya kimi proqram yayımlayır. Burada Hökumətə bağlanan ümidlərin boşa getdiyi, Avropalı dövlətlər nəzdində Osmanlı Hökumətinin bir dəyərinin qalmadığı, buna görə ordu yenidən iş görməli olduğu, davamlı borclanaraq ordu ehtiyaclarının qarşılana bilməyəcəyi deyilməkdədir və qanuni əsaslara söykənən bir rəhbərliklə, orduda ədalət təmin edilsə, vəziyyətin düzələcəyi irəli sürülməkdədir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, 72 s. 137) Belə bir müdaxilədə iştirak etdikləri üçün kədərli olduqlarını da yazan “Xilaskarlar” kabinetin dərhal istefa verməsini Hökumətə xaricdən kimsənin müdaxilə etməməsini və Məclisin ləğv edilərək dərhal seçkilərə gedilməsini istəməkdədirlər. Proqramın sonunda da ordunun islahı istənilir: Hökumət təhlükəyə düşmədikcə ordu siyasətə qarışmamalı, vətəndaş vəzifələrdəki ordu mənsubları ayrılıb əsl vəzifələrinə dönməli, intizam və ədalət hakim olmalı, şəxsi problemlər, incikliklərə gətirib çıxarmadan düzəldilməli.

Qurtarıcı zabitlərin bu proqramları, ordu içindəki ayrılıqların və dəyişik partiyalara mənsubiyyətin bir zehniyyət yaxud dəyərlər fərqinə söykənmədiyini, hamısının eyni xətt üzərində olduqlarını göstərməkdədir. Halaskar hərəkatının, ordunu siyasətdən uzaqlaşdırmaq kimi bir məqsədi olduğuna və "siyasət istəyirik" sözünün qrup şüarı olduğuna işarə edən Əli Birinci, yaşanan ziddiyyəti belə açıqlayır:

"Bu hərəkatdan əvvəl də ordu içində siyasətlə məşğul olmamaq üçün edilən müzakirələr və fərdi mübarizələrin varlığı bilinməkdədir. Bu fərdi səylər fəsadçı bir dairəni də özü ilə gətirir və bir çox zabit, əsgərin siyasətlə məşğul olmaması yolundakı işlərə kömək edə bilmək üçün siyasətlə məşğul olurdu." (Əli Birinci, haqqında danışılan əsər, s. 167)

Əli Birinci daha sonra siyasətlə maraqlanma üslubunu da belə izah edir:

"Bu kimi fəaliyyətlərin zabitlər arasında bir nifrət yarışmasına gətirib çıxardığı görülməkdə idi. Əllər, ən kiçik bir mübahisə zamanı silahlara uzanır, bəxtəbəxt qanlı vuruşmalardan uzaqlaşmaq mümkün olurdu. Məsələn, Sait Paşanın istefasından qısa bir müddət əvvəl, Məclisə müxalif əsgərlərin hücumunu gözləyən İttihadçı zabitlərlə əsgərləri yaxın binalarda mövqe tutduqlarında, bir az uzaqda da qarşı qrupdakı zabitlərin rəhbərliyi altındakı hərbi qüvvələr Məclisə gedən yolları tutmuşdular”.

Zamanın məşhur siyasətçilərindən Şahzadə Səbahəddinin “Qurtarıcılar hərəkatı” ilə əlaqədə olduğu və digər siyasətçilərin də əlaqədar, yaxud maraqsız bu hərəkətin təsirlərindən faydalanmağa çalışdığı görülməkdədir.

Sait Paşadan sonra Hökuməti quran Kamil Paşa, ordunun siyasi cəhdlərindən son dərəcə narahatdır, ancaq çox şey edə bilməz. Dənizçilik və Savaş nazirlərini dəyişdirmək istəyərkən Cəmiyyət və ordu ilə qarşı-qarşıya gəlir. Bu mövzunun Məclisdə müzakirə ediləcəyi gün, "Bir çox zabit və əsgəri kəslər, rəsmi və sivil paltarlarla Məclisi Mebusanın içini tutmuşdular və bir zirehli maşını Mebusan binasının önünə gətirmişlər". (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 91) Ədirnə və Selanikdən III Ordunun zabitləri, teleqraflar göndərərək ediləcək dəyişikliklərə qarşı çıxırlar¹⁷. Eyni zamanda donanma komandirləri teleqraf göndərirlər. Hansı döyüşdə döyüşdükləri bilinməyən səkkiz hərb gəmisi, toplarını Məclisə çevirirlər. Bu qüvvəyə güvənən İttihadçılardan bir millət vəkili belə danışır:

"Padşahdan əvvəla möhtərəm ordumuzun süngüsünə, sonra donanmamızın topuna güvənərək yeni bir Baş vəkil təyinini istəyərik". (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 95)

Sözü keçən süngü və toplar bizi Balkan savaşında dünyaya güldürəcək, amma Məclisdə müvəffəqiyyətli olur, Kamil Paşa Hökuməti devrilir.

Görünüşcə əsgərin siyasətlə məşğul olmasından hər kəs şikayətlənməkdədir. Savaş Naziri Mahmud Şövkət Paşa tərəfindən hazırlanıb Məclisə təqdim edilən, əsgərin siyasətlə məşğul olmasını qadağan edən qanunu, bir çox müzakirələrlə birlikdə müsbət qarşılanar, ancaq qəbul edilmir. Daha sonra Qazi Əhməd Muxtar Paşa Hökuməti yalnız əsgərlərin deyil, məmurların da siyasətlə əlaqəsini qadağan edən padşah qərarları ilə boşluğu doldurmağa çalışar.

Bu mühitdə başlayan Balkan savaşındakı ordunun vəziyyəti isə, tək sözlə utancvericidir. Bunun da təməl səbəbi, zabitlərin siyasət maraqları və aralarındakı düşmənliklərdir. Silah atmadan şəhərlər təslim edilmiş, əsgər arasında ağlasığmaz təbliğatlar aparılmış; briqadalar, korpuslar dağılmışdır.

* * *

Burada diqqət yetirilməsi lazım olan bir nöqtəyə daha işarə edək: Şükrü Hanioğlu, ayrı-seçkilik zehniyyətinə işarə edir; xalqı nəzərə almadan popu-lizm. (Bir əsr sonra İnqilabi əzm, Zaman, 3 Avqust 2008, s. 22) Bu əslində, xalqın qibləsindən ayrılmasının zəruri məqamı idi. Və Respublika dövründə də davam etdi. Bu anlayış yalnız İttihad Tərəqqiyə deyil, az qala bütün ziyalılara şamildir. Buna görə də xalqa arxalanan bir hökumət yerinə, daim orduya söykənən çevrilişlərə maraq saldılar.

İttihadçılar daxil o günlərin siyasətçiləri günümüz mənasında, heç bir zaman demokratik bir rahatlığa sahib ola bilmədilər.

Əhməd Rza Bəy təkamülçü idi. “İstirdat-i Vatan”, “İntiqamçı Yeni Osmanlılar” kimi bir qisim qruplar isə fikri buraxıb silah və bombalı hərəkatlara keçmək istəyirdilər. Bunların qəzetləri, “İntiqam”, “Toxmaq” və “Zərbə” kimi adlar daşıyırdı.

1902-ci il konqresində, Osmanlı Hürriyyet Perveran konqresində Səbahəddin Bəy, erməni, rum, alban bölücüləri tərəfindən yaradılan ittifaqa karşı Əhməd Rza Bəy ətrafında Türkçü və pozitivist bir koalisiya qurulmuşdu. Amma, aktivistlər bu quruluşa fikirlərini keçirə bilməmişlər idi. (M. Ş. Hanioğlu, Zaman, 2 Avqust 2008, s. 22)

1905-ci ildən sonra Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti getdikcə bölücü güclərə qarşı çıxmağa başladı. Daha doğrusu, rəftarını açıq-aşkar ortaya qoymağa başladı. Biri dövləti parçalamaq üçün öz milli formalaşması üçün dəstələr qurub, hərakat planlaşdırır, o birisi dövlətin bütünlüyünü və etibarını dəstək olmaq üçün. Onlar üçün dövlət daim ən üstün ictimai dəyər olaraq qaldı.

Bütün bu proseslər içində İttihadçılarda Türkçülük şüuru meydana gəlməsi üçün xüsusi bir səyə gərək yox idi. Necə ki bütün irəli gələn İttihadçılar bu mövzuda kifayət qədər ayıq idi. Ancaq ifadə olaraq bunu sahiblənmələri mümkün və məqbul deyildi. Çünki dövlətin təməl anlayışı hələ Osmanlı idi və Türk olmayan müsəlman kəsimlər hələ 1918-ci ilə qədər dövlətə böyük ölçüdə bağlı qalacaqlardı.

31 Mart hadisəsi

Sultan Həmidi Hökumətin elanına məcbur edən səbəbləri Hikmət Bayur belə sıralayır: Sultan Həmid rəhbərliyindən doğan narazılıqlar, bolqar, serb və yunan dəstələrinin fəaliyyətləri və Makedoniyada türk və müsəlman xalqa edilən zülmlər. Yəmən və sair yerlərdəki qiyamlar və Türk gənclərinin davamlı bir səfərbərlik halında olması. Böyük dövlətlərin müdaxilələri və Makedoniyanın əldən çıxacağı inancının Türk və Müsəlmanlarda formalaşmağa başlaması. İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin təşkilatları və təbliğatları. Orduda, xüsusilə də, III Orduda gənc zabitlərin hamısının Əbdülhəmid əleyhinə çevrilməsi. Orduda maaş və ödənişlərin zamanında ödənə bilməməsi. (H. Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, his. 1, s. 429-30)

Yorğun Padşah sərt mübarizələrə girməyi gözə ala bilməmiş, suyun axınına uyğunlaşmağı yəni Məclisi toplantıya çağırmağı seçmişdir. Eyni zamanda Sultan II Əbdülhəmid Xan Şeyxülislam hüzurunda “Qanuni əsasi”yə sadiq qalacağına dair and içmiş və bunun xalqa da məlumat verilməsini istəmişdir. Mabeyn Baş katibi (Ümumi katib) Tahsin Paşaya bunları söyləyir: "Yaşlandım və yoruldum. Suyun axarına gedəcəyəm. Hökuməti hər dərdə dərman sanırlar. Sınasınlar, görsünlər…" (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 15)

Beləcə, Hökumət elan edilmiş, ancaq azadlıq nümayişləri və nitqlərindən başqa dəyişən bir şey olmamışdır. Hökumətin elan edildiyi günlərdə, məmləkətin müxtəlif bölgələrində hər kəs özünə görə bir azadlıq havası çalırdı; qarışıqlıq və xaos başlayır. O günləri yaşayanlardan bir-iki istinad ilə kifayətlənək:

"Azadlığa hər kəs istədiyi kimi məna verir; nizam, qanun və Hökumətə itaətdən danışanlar despotizm qalığı sayılırdı. Belə, “Dövri-Dailara-yi Meşrutiyyete” vergi verilərmi?” əfsanəsi, vilayətlərdəki xalqın maraqlarına uyğun gəldiyindən vergi toplama işi dayandı. "Herkes öz hava və həvəsinin arxasınca qaçırdı. Nəhayət, hər sinifdən ətrafın, biznesmen və hambalın yeganə məşğələsi siyasət olmuşdu. Hər ağızdan yaşasın azadlıq, yaşasın bərabərlik, yaşasın ədalət sədaları çıxırdı." (Əbdürrəhman Şərəf Əfəndi və Mevlanzade Rıfatdan nəql edən T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 72)

Hər cür fərdi kin və hirslərin bu vəsiləylə ortaya çıxdığı mühitdən İttihadçılar da narahatdır. İbrahim Temo belə yazır:

"Monastır daha səs-küylüdür; zabiti, axmağı, Albanı, Bolqarı bir fateh kimi başı dik, ayaqları yerin hərəkətini dayandıracaq bir tərzdə çırpılan, qanadları açılmış xoruza dönmüşdülər. Bir çox dünənki xəfiyyə, azadlıqçıları müstəbidlərin əlinə verənlər, qəhrəmanlıq nümunəsinə çevriliblər, meydanlarda, qəhvəxanalarda, meyxanalarda müzakirə açırlar." (Nəql edən: T. Al-kan, haqqında danışılan əsər, s. 74)

İstanbul küçələrində soyğunlar artır; baqqal dükanlarında belə silah və güllə satılmağa başlayır.

Ordu da qarmaqarışıqdır; gənc zabitlər ordu içində muxtariyyət qurmağa başlayarlar, paşalara sədaqət andları içdirirlər. Oktyabr ayında Ciddəyə göndəriləcək birliklərdən bir alay, tərxis zamanlarının keçdiyi səbəbiylə qiyam qaldırır. Üsyan böyümədən yatırılır.

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti getdikcə ölkədə bir fəaliyyət qazansa da, Sultan Həmid və onun qrupu yenə kabinetdə suveren idi. Əsasən İttihadçıların Hökumətin elanından sonra tətbiqi düşündükləri bir proqramları da yox idi; yalnız iqtidara ortaq olmaq istəyirdilər. Bir İttihadçının ifadəsiylə: "Həyatlarında bir dəfə olsun bir məclis necə toplanır, nələri müzakirə etdiklərini görməmişdilər; amma, “Qanuni Əsasi” və Məclisi Mebusana bir tilsimə inanar kimi iman etmişdilər." (Nəql edən: Ziya Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 98)

Ölkənin bir çox yerində nümayişlər keçirməyə, boş-boş çıxışlar edib əsassız istəklər irəli sürülməyə başlanmışdı. İdarəçilik çaşqın və qərarsız qalmışdır. İttihad və Tərəqqi mərkəzi də bu nümayişlərdən bezgindir və nəzarətin əllərindən çıxmaqda olduğunu görməkdədir. Bir məlumat yayımlayaraq hər kəsin qanunlara hörmətli olaraq işiylə gücüylə məşğul olmasını, əksinə hərəkət edənlərin böyük məsuliyyət daşıyacaqlarını bildirirdilər.

* * *

Meşrutiyetin ilk Hökuməti, Sait Paşa kabineti çox qısa bir müddət içində istefa verir. Kamil Paşanın üçüncü baş nazirliyi 5 Avqust 1908-ci ildə başlayır. İttihad Tərəqqi bir məlumat yayaraq Kamil Paşa Hökumətinə tam dəstək verdikləri, “Qanuni Əsasi”yə uyğun bir idarə qurulacağı, büdcənin düzəldiləcəyi, Tənzimatdan etibarən heç cür tətbiq oluna bilməyən, xristian vətəndaşların da hərbi xidmətə çağrılacağı, idarəetmədə islahat ediləcəyi açıqlanar. Xristianların hərbi xidmətə cəlb ediləcəyi xəbəri müsəlmanları da, müsəlman olmayanları da narahat edir.

Osmanlının itkiləri də artmağa başlamışdır. Hökumətin qeyri-müsəlmanlar üçün bir addım olmaqdan kənar məna daşımadığı, bəlkə, hələ aydın ola bilməmişdi; amma, Avstriya İmparatorluğu Bosnya-Hersoqaviniyanı 5 sentyabrda ilhaq etmiş, Bolqarıstan isə 13 Sentyabr 1908-ci ildə müstəqilliyini elan edərək Bolqar krallığı olmuşdu. Baş nazir olan Kamil Paşa əsgər yoxluğundan şikayət edir:

"Əgər avqust ayında Rumelidə hazır qüvvətli bir ordumuz olsaydı, nə Bolqarıstan istiqlalını elan edə bilər, nə Avstriya Bosnya-Hersoqaviniyanı öz məmləkətinə qata bilərdi." (Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 117)

Çox keçmədən, 5-6 Oktyabr 1908-ci ildə, Osmanlıya id görkəmli Girit adası, Osmanlıların aylarla sürən, "Girit bizim canımız, fəda olsun qanımız!.." qışqırıqlarından sonra Yunanıstana qatıldığını elan etmişdir.

Bu vaxt köhnə seçki üsuluna uyğun olaraq iki dərəcəli seçkilər keçirilir və İttihad Tərəqqi Məclisi Mebusanda üstünlük Kazanır; hər şeyə baxmayaraq təşkilatlı tək güc odur. Ancaq, bir çox əhəmiyyətli hərbiçi İttihadçı Məclisə girə bilmir. Məclisin tərkibi belədir: 288 millət vəkilinin 147-si türk, 60-sı ərəb, 27-si alban, 26-sı rum, 14-ü erməni, 10-u Serb və Bolqar, 4-ü də Yəhudidir. Bu vəziyyəti əvvəldən görən Sultan II Əbdülhəmid Xan, Hökumətin elanına qərar verərkən bunları söyləyirdi:

"Bir hökmdar üçün lazım olan şey məmləkətin mənfəətidir; əgər bu mənfəət “Qanuni Əsasi”nin elanında isə, o da edilir. Lakin, yaxşı tətbiq olunarmı Türkün mənfəəti qorunarmı, burasını təxmin edə bilmirəm. Müxtəlif əməl və fikirlər bəsləyən ünsürlərin toplandıqları yerlərdə, partiya anlaşılmazlıqlarından məmləkətə daim zərər gəlir; bizim ilk Məclisdə bunun acı təcrübələri olmuşdur." (Tahsin Paşadan nəql edən Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 120)

Hökumət sonrasında Sultan Həmid haqqında da müxtəlif söz-söhbətlər çıxır; bu cür söz-söhbətlərə yurdun hər yanında reaksiyalar verilir.

"Sultan Həmid vəfat edib, yoxsa taxtından endirilib.” Söz-söhbəti Ədirnədə yayılınca, İkinci Ordunun əsgərləri “Atamıza nə oldu? İstanbula gedib öyrənəcəyik” istəyində oldular. Zabitləri, “Əsli olmayan söhbətlərə inanmayın.” deyib və təskinlik çalışsalar da, ‘”Bölüklərdəki qardaşlarımız İstanbula getsin, Atamızı görməklə bizi təmin etsin.” təklifində müqavimət göstərmişlər. Bu vaxt bir Kolağasının, “Padşahım çox yaşa!” lövhəsini cırıb, ağzına gələni danışması Yanıkkışladakı əsgərləri qiyam qaldırır; “Atamızı görəcəyik”deyə israr edirlər. İstanbula göndərilmək məcburiyyətində qalınan üç yüz əsgər, dəlil olaraq, “Ulduz Sarayı”nın qarşısında, Padşahı şəxsən görmüş və dualar edərək Ədirnəyə geri dönmüşdülər." (Z. Nur Aksun, haqqında danışılan əsər, c. 5, s. 124)

İttihad Tərəqqi Mərkəzi-Ümumisi də, Məclisin xaricində ayrı bir güc mərkəzi olaraq işə davam edir. Kamil Paşa, əvvəllər İttihad Tərəqqinin gücünü Padşaha qarşı bir tarazlıq ünsürü olaraq istifadə etməyə çalışır. Məclis açıldıqdan sonra, onlardan əl çəkərək əsgərin siyasətdən kənar tutulması ilə maraqlanır. Savaş və Dənizçilik nazirlərini dəyişdirir. Cəmiyyət isə Kamil Paşa əleyhinə təbliğatlara başlayır. Nəhayət, Kamil Paşa Hökuməti, Məclisdə verilən etibarsızlıq təklifiylə 13 fevral 1909-cu ildə buraxılır. Sabahısı gün, Hüseyn Hilmi Paşa Hökuməti qurulur. Mətbuat İttihadçılar əleyhində nəşrlərini sərtləşdirərək artırır. Bu vaxt İttihad Tərəqqinin məcbur etməsiylə, köhnə Saray gö-zətçilərindən qalan bəzi dəstələr Selanik və Suriyaya göndərilir. Aprel ayında “Sərbəsti” qəzeti yazarı Həsən Fəhmi vurulur. Qəzetlər İttihadçı millət vəkillərinə od püskürür:

"Vətən bu xainlərin müstəbid əllərindən qurtarılmalıdır".

Elə bu ərəfədə “Otuz bir mart hadisəsi” deyilən hərəkat başlayır.

Hökumətin 3-cü Ordunun əsəri olduğunu düşünən və İstanbuldakı I Orduya güvənməyənlər, III Ordudan üç Ovçu batalyonu gətirdərək Taşkışlaya yerləşdirirlər. Bu batalyonlar Saray ətrafındakı qüvvələrdən lazım gələndə Hökuməti müdafiə edəcəkdilər. 13 Aprel 1909-cu ildə köhnə təqvimlə 31 Martda Ovçu batalyonları zabitlərinin din-diyanət tanımadıqları, özlərini aldatdıqları səbəbiylə qiyam qaldırırlar. Hadisənin əsil səbəbləri hələ mübahisə mövzusu olsa da, bu alaydakı zabitlərin də qarışdığı, rütbəsiz əsgərlərin məktəbli za-bitlərə qarşı duyduğu narazılığın bir partlayışı idi. Nizamlı, müəyyən hədəflərə istiqamətli planlı bir hərəkat olduğu deyilə bilməz. Ancaq, hərəkat haqqında sonradan yazan İttihadçılar (Cəlal Bayar kimi) belə göstərməyə cəhd göstəriblər. Hərəkat içindəki alaylı zabitlər Məclisə müraciət edərək alaylı-məktəbli ayrımının qaldırılmasını və şəxsi hüquqlarının düzəldilməsini istəmişlər. O gün üçün hökumətçilər öz strukturlarına etibarsız yanaşdıqlarından, hadi-səni olduğundan böyük görmüş və göstərmişlər. Hərəkat, Padşaha bağlı və hökumətçilərə qarşı bir görünüş verməkdədir. Ziya Göyalp bu hərəkatı, cəmiyyətin canlılığını göstərən sağlam bir reaksiya olaraq qiymətləndirir.

Sabahısı gün, Adanada Erməni qiyamı başlayır. Azadlıq, birlik, qardaşlıq şüarlarının çox da həqiqi olmadığı, Balkanlarda dəstələrin yenidən fəaliyyətə başlaması ilə də başa düşülür.

31 Mart Hərəkatında Sultan Əbdülhəmid Xanın barmağını axtaranlar olduğu kimi, İttihad Tərəqqinin bir sui-qəsdi olduğunu düşünənlər də vardır. Sul-tan Həmid, xatirələrində, hadisəyə qətiyyən dəxli olmadığını söyləyərək belə davam edər:

"Hətta özbaşına gəlmiş bu fürsətdən faydalanmağa da tənəzzül etmədim. Hadisələ əlaqəm olsaydı və istifadə etmək istəsəydim, mən bu gün Bəylərbəyində deyil, “Ulduz Sarayı”nda olardım (Əbdülhəmidin Xatirə Dəftəri, stanbul 1960, s. 134) Sultan Həmid, dövrün siyasi mühitinin çox qarışıq olduğunu söyləyərək, gizli-aşkar siyasi çəkişmələri işarə edir, "Tədbir görüldükcə ortalıq qarışırdı. Ortada acizlik vardı. Qəzetlər, cəmiyyətlər, klublar qızışdıra-qızışdıra 31 Mart yanğınını elan etdilər". (Haqqında danışılan əsər, s. 137)

* * *

Siyasətçi əsgərlər hökumətin təhlükədə olduğunu düşünərək tədbir axtarırlar. Rumelidəki 3-cü Ordu komandiri Mahmud Şövkət Paşanın başçılığında toplanaraq görüşər və "Hərəkət ordusu" adı ilə tərtib edilən bir qüvvətin İstanbulun üstünə getməsinə qərar verirlər.

O ərəfədə Berlində hərbi attaşe olan Ənvər Bəy Selanikə gəlir və Hərəkət Ordusunun qərargah başçılığını Mustafa Kamal Bəydən alır; İttihad Tərəqqi belə qərar vermişdir. Komandir Mahmud Şövkət Paşa rəhbərliyindəki Hərəkat Ordusu Yeşilköyə gəlir. İstanbul və Saray mühafizi paşalar bu ordunun dağılmasının çox çətin olmadığını söyləyərək Padşahdan fərman istəyirlər. Sultan Həmid İslam ordusunun bir-biriylə vuruşmasına razı deyil, "Paşalar, mən İslam xəlifəsiyəm; Müsəlmanı Müsəlmana qırdıra bilmərən." deyir. Geri çəkilməyim lazım olsa, çəkilərəm, deyə düşünməkdədir. Bəzi birliklərin müqavimət göstərmək ehtimalına qarşı Padşahın "Əsgər əsla güllə atmasın. Əgər güllə atacaqlarsa, əvvəlcə məni vursunlar" deyə xəbər göndərməsi təsirli olur.

23 apreldə Hərəkat Ordusu İstanbula girməyə başlayır; əhəmiyyətli bir müqavimətlə qarşılaşmır. Ancaq, xüsusilə, Hərəkat Ordusu içindəki könüllülər insafsız olur və qan tökürlər. Sultan Həmidin oturduğu sarayın elektriklərini və hava qazını kəsmək kimi tərbiyəsizliklər edirlər. “Ulduz”dan Savaş Nazirliyinə daşınan ləl-cəvahirat və tarixi əşyanın da bir qismi ucuz-baha demədən satılar, bir qisimi naməlum şəxslər tərəfindən yağmalanar.

27 aprel 1909-cu ildə, Ayasofya meydanındakı binasında toplanan Osmanlı Məclisi Mebusanı Sultan Həmidi taxtdan endirməyə qərar verir. Fətva almaqda bir az çətinlik çəksələr də sonunda həll edirlər: Verilən fətvada Sultan Həmidin bəzi dini kitabları yandırtdığı, bir qisim əhəmiyyətli şəri məsələləri kitablardan çıxartdığı kimi səbəblər vardır. Bir erməni, bir yəhudi və bir albanın aralarında olduğu dörd nəfərlik heyət Sultan II Əbdülhəmid Xana Osmanlı taxtından endirildiyini bildirir. Heyətin təşkil tərzi ona çox ağır gəlsə də, səsini çıxarmaz. Selanikdə yaşamağa göndərilir.

Sultan İkinci Əbdülhəmid Xan Qazi

Əbdülməcid Xanın ikinci oğlu şahzadə Əbdülhəmid Əfəndi, 1842-ci ildə doğulub və 34 yaşında Osmanlı taxtına çıxıb. Belə nəq edirlər: "Sima və bünyəsində Osmanoğullarına məxsus işarələr ciddi şəkildə diqqətə çarpır". Alagözlü, itibaxışlı, əyri burunlu və tox, qalın səslidir. Ağıllı, həssas, əlaqələrində nəzakətli və təmkinlidir; görüşdüyü insanlara təsir edə bilir.

Sarayda xüsusi müəllimlərdən təhsil almışdır. Ərəbcə, farsca, fransızca, çərkəzcə və albanca bilir lakin, fransızcanı bildiyini hiss etdirmir; xaricilərlə türkcə danışar. Şahzadə vaxtı idmanla məşğul olmuşdur; avar çəkməyi, ata minməyi sevir. Silahlara maraqlıdır və yaxşı bir nişançıdır. Dülgərliyə marağı olub, saray emalatxanasında düzəltdiyi masalar, siyirtmələr vardır. Ağıllı, çalışqan və qüvvətli bir yaddaşa malikdir; asan təsir altında qalmaz.

Nəqşi təriqətinə bağlı, dünyanı Müsəlman kimi qavraya biləcək bir iman və idrak işıqlığına malikdir. Həyatı sadədir; qənaətçilliyi və xeyriyyəçiliyi ilə məşhurdur. Heç bir namazını qəzaya buraxmaz. Yüksək həya sahibi bir insandır. Tək vərdişi siqaret və qəhvədir. Arxitekturadan ədəbiyyata, həyatın hər sahəsində Şərqlidir və milli olana sahib çıxmaqda çaşılacaq bir həssaslığa malikdir. Yalnız musiqidə, Türk musiqisini də sevməklə birlikdə Qərb musiqisini seçdiyini söyləyir; not bilir və gözəl piano çalır.

Qərb mədəniyyətinin texniki sahədə irəli getdiyi, bu sahədəki inkişafları zaman keçirmədən almaq lazım olduğu, ancaq bu mədəniyyətin iç quruluşunun yaxud ictimai düşüncələrinin bizim zehni toxumamızı pozacaq zəhərlər olduğu qənaətindədir. Qərbə təhsil üçün göndərilən gənclərimizin yaxşı istiqamətləndirilmədiklərini, nəyə baxıb, nəyi seçəcəklərini bilmədikləri üçün bu mədəniyyətin zəhərli yanlarından təsirləndiklərini və xalqı da zəhərləməyə çalışdıqlarını, buna görə senzura tətbiq etmək məcburiyyətində qaldığını söyləyir. Həyata baxışı aktivdir; əkməyən biçə bilməz, deyir və çöküş dövrlərinin uyuşuq qədərçiliyini rədd edir.