Дөньяда кеше ике төрле авырудан врачка кермичә кала алмый: шуның берсе – теш авыруы. Аның ишеге төбендә утырганда кеше дер-дер килә. Теге куркыныч ак машиналар тезелеп киткән кабинеттан җаныңны өшетә торган мәкерле тавыш ишетелә. Юк, монда үз теләгең белән ничек кермәк кирәк? Качарга моннан, хәзер үк поездга утырып кайтып китәргә, аннан, беренче очраган трактор арбасына утырып, авыл басуы аша туган колхозыңа кайтырга, баллы куәт исен ишеп-ишеп йөрткән җәйге җилгә күкрәкне ачып, киң итеп суларга, үзеңнең туган җиреңнең бөтен каткагын, чокырын, ташын, ызанын тәгәрмәчләр аша сизеп кайтырга, кайтырга да, үз авылыңның чирәмле тыкрыгыннан яланаяк атлап, инешкә төшәргә, шунда бер юынып алырга… Нигә бу ысылдавык машина? Кемгә кирәк бу? Качарга!

Әмма… Юк, качып булмый. Ак машина – котылгысыз. «Теш сызлый» дигән булып сөйләшәләр. Наданнар. Теш – сөяк бит ул! Ул ничек сызласын? Юк, теш сызламый, бөтен яңак, күз төбе, баш сөяге, ми сызлый. Алай гына да түгел. Эссе яки салкын ризык тиеп алса, бөтен кешелек җәмгыяте, Җир шары сызлый, ыңгыраша. Дөньяда моннан да котылгысыз хәл булырмы? Кәшфи коридорда карап утырды: каның катарлык итеп озын, майлы чәч үстергән, баш бармагыннан пычрак озын тырнак тырпаеп торган, ямаулы зәңгәр киндер чалбар, тишек ботинка кигән алтын йөзекле бер егет. Ишек янында утыра. Кәшфи күреп тора – тунеядец бу. Ике кул аркасына татуировка белән язган: «Они, бедные, устали», «Им нужен отдых». Кәшфи шул вакытта уйлап куйды: ну, кер әле син теге ак машинага. Өшкерәләр әле сине, «отдых» бирәләр әле сиңа. Ак машина янында Кәшфи аның белән күрше туры килде. Пычрак тырнаклы егетне ысылдап торган ак машина бөгеп салды, тәмам изде. Кәшфи әле уколдан яңагы кабарган көе берни тоймыйча утыра иде, тегене күзәтте. Вәт бит, дип уйлады ул, бу эшлексез гидайны ата-анасы кеше итә алмаган. Мәктәп җиңә алмаган. Бу «сыек» производствода да эшләми – күренеп тора – производствода эшләгән кешенең бармагында озын тырнак була алмый. Бу егет студент та түгел. Студентның чәче андый алама булмый. Рәсимә сөйләве буенча, Кәшфи аны гына белә: студентларга «военка» дигән бөек фән керә, бу фән андыйларны, күпмедер дәрәҗәдә тәртипкә салып, чәчләрен рәтләп, стройга бастыра. Атнасына бер көн.

Озын тырнак ыңгырашты, кан төкерде, тагын ыңгырашты. Моны әти-әнисе, мәктәп буйсындыра алмаган. Моның белән милиция җәфаланган, ах иткән. Ә менә ак халатлы, үтә күренмәле аксыл-алсу куллы яшь кыз әлеге «сыек»ны бөгеп салды, «сыек»ның маңгаеннан борчак-борчак тир бәреп чыкты. «Яшәсен теш врачлары!» – дип уйлап куйды Кәшфи һәм Тависны исенә төшерде, тешләре ягыннан, мәрхүм, әнисенә тарткан, һәрберсе – ак таза ахак иде шул. Тавис стоматологның кем икәнен белмичә дөньядан китте. Бәлки, аңа менә бу ак машина астына кереп утырып, орчык эрләгәнен бераз гына карап утырырга кирәк булгандыр. Тәрбия өстәледер бу! Бәлки, ул исән калган булыр иде, шушы машина астына кергәләп йөрсә?

Кәшфинең бу юлы врачтан бәхете булмады. Ихтимал, кияүләр сүзен тыңлыйсы булгандыр. Таксист кияү әйтте, бер көн сабыр ит, минем бүген эш көне, минем бер белгән малай бар, больницада завгаром эшли, шуның аркылы үзем доцентка күрсәттерәм, диде. Кәшфи риза булмады.

– Сәламәтлек мәсьәләсенә танышлык катнашырга тиеш түгел, – диде.

Кандидат кияү әйтте:

– Бу атнада учёный советта минем отчёт, бик тыгыз вакытым, алдагы атна башында кил, үзем профессорга күрсәтәм, – диде.

Кәшфи каршы килде:

– Теш суыртырга профессор кирәк түгел, аңа оста мастер гына кирәк, – диде.

Менә хәзер генә, ак урындыкка кереп чытырдатып ябышып утыргач кына уйлап алды: ихтимал, кияүләр сүзен тыңлыйсы булгандыр. Врачны күрүгә үк ошатмады Кәшфи. Иң беренче эш итеп, врач аның авызына бармагын тыкты. Бармактан тәмәке төпчеге исе килә иде. Кырык бишләр чамасындагы врачның башы уртадан ялтырап тора, озын хәлсез чәчләр башны ян-яктан гына әйләндереп алган. Урындык тирәсендә әйләнгәләп йөргәндә йомшак корсагы белән юка, җиңел Кәшфине берөзлексез эткәләп, әвеш-түеш китерде. Бөгелеп, авыз эченә караганда, җитмәсә, Кәшфи борынына кичәге аракы исе бәрелде. Әмма авыз ачтырылган, берни әйтеп булырлык түгел иде. Аның каруы врач сөйләште:

– Һу-у-у, синең монда! – диде ул, корыч орчыгын көйли-көйли. – Монда хәлләр бар. Йә, йә, нәрсәгә калтырыйсың, мин бит әле бораулап кына карамакчы булам. Әле бик начар чыкса, менә бу икесен суыртып алырга туры килер. – Ул металл таягы белән рәхимсез рәвештә Кәшфинең теш төпләренә сукты, Кәшфинең күз алдыннан миләүшә төсендәге ялкын көлтәсе узды, һәм ул, ыңгырашып, урындыкка ябышты. Әллә каян, әллә кем сөйли иде, ул моны аңламады.

– Урындыкны ватма, авыл мужигы! Бу сиңа сыерга башак бирә торган тагарак түгел. Моны бормашина дип йөртәләр, надан. Моны безгә дуслар бирә, Венгрия Халык Республикасы эшли мондый нечкә техниканы. – Шул арада нәрсәдер эселди, выжылдый башлады, кемдер нәрсә беләндер Кәшфинең баш миенә керде һәм шуны нечкә көпшәдән суырта башлады, тик ара-тирә кемдер һаман сөйләде: – Нәрсә син, әле бу чебен тешләгән кебек кенә, әле менә тегесен суыртканда күрерсең. Беркөнне синең шикелле бер гыйбадны «скорая помощь» алып китте нәкъ менә шушы урындыктан…

Кәшфине врач урындыгыннан күтәреп, җитәкләп чыгардылар. Коридорда куркынган Рәсимә басып тора иде. Ул, такси алып, әтисен кандидат кияү квартирасына алып кайтты да, үзе поездга әзерләнә башлады. Аның иртәгесен дәресләре бар иде. Кәшфи, шулай итеп, «алдагы атна башланганчы» калды. Хәер, бүген җомга, тагын ике генә көн көтәсе иде.

Дүшәмбе көнне кандидат кияү телефоннан белеште: Фәлән Фәләневич бүген поликлиникада буламы, әллә кафедрадамы, дип сорады. Ыхым-ыхым килеп, озак сөйләште, елмаюлар, көлүләр, ярым-йорты мәгънәле җөмләләр булды. Шулай да, Кәшфине машинасына утыртып, каядыр алып китте. Кәшфи өчен кафедра, поликлиника дигән сүзләрнең аермасы юк, ул яңадан ак урындыкка утырасын гына күз алдына китерде. Ак халат кигән ике егет кандидат кияү белән коридорда бик җылы күрештеләр, сигарет кабыздылар.

– Абзыйның кәефе юк соңгы атнада, – диде берсе. – Менә көйләп йөрибез инде. Холостякның холостяк инде, өендә бернинди уют юк.

Ул арада егетләрнең берсе Кәшфине ак ишекле бүлмәгә алып кереп тә китте. Ишек янындагы ак урындыкка утыртты да, башланган әңгәмәне дәвам итәргә дип, бәхетле чырай белән коридорга чыгып китте. Кәшфи кабинетны карады. Берәү дә юк, язу өстәле, телефон, ак машина.

Ширма артында профессор тавышы.

– Так, так. Ә менә болай иткәч авыртамы? Юк. Ә менә болай? Яхшы, ярый. Ә болай? Бу тешләр сызламыймы? Ә бу тешләр?

Ысылдаган, выжылдаган тавыштан башка гына дәвалау ысуллары бар икән дип уйлап алды Кәшфи һәм авылча кызыксынып сикереп торды да ширма артына башын тыкты. Тыкты… Һәм телсез калды. Күпмедер секундка теш сызлавы онытылып торды. Тәрәзәгә каршы ак халатлы, таза төз гәүдәле күзлекле профессор, ә аңа ян белән утырганы күзеңнең явын алырлык чибәр яшь кыз иде. Яшь кыз билгә кадәр бөтенләй чишенгән һәм профессор аның авызын ачтырып тешләрен карый, әйләндерә, аркасына, җилкәсенә баса, матур күкрәкләренә астан кулын куеп, ниндидер авыру эзли иде.

Кәшфинең баш тыкканын алар күрмәделәр.

Ширма артыннан чыккан профессор кулын юды, озаклап сөлгегә сөртенде, үзе дулкынланып сөйләде:

– Сезнең анда бер генә чокыр бар. Иртәгә шушы сәгатькә килерсез. Металл пломба куярбыз, курыкмагыз, берни дә сизмәссез. Ә, вообще, тешләрне карап торырга кирәк. Теш начарланса, иң беренче чиратта ашказаны, аннан йөрәк эштән чыгуы мөмкин. Хатын-кыз өчен тешләрне тикшертеп тору бигрәк тә әһәмиятле. Килеп дөрес эшләгәнсез…

Профессор Кәшфине өстәл янына чакырды, ширма артында теге кыз киенә, шерт-шерт китереп нәрсәләрдер эләктерә, каптыра иде. Өстәл янына утырганчы, Кәшфи эш тәртибен белгән кыяфәттә пиджагын салды, күлмәк сәдәфләрен ычкындыра башлады.

Профессор елмайды. Аның кәефе шәп иде.

– Юк, юк, мәшәкатьләнмәгез, – диде ул, Кәшфинең карточкасын карап. – Тракторист? Механизатор! Почётлы профессия. Безне – интеллигенцияне – икмәк, сөт-май белән тәэмин итүче кеше. А как же? Сезгә – безнең бөтен осталык. Так. Менә болай утырыгыз. Аһа. Киңрәк ачыгыз. Так, так. Ничего. Куркыныч берни дә юк. Берсен суыртырбыз. Юк, авыртканын белми калырсыз. Бу – сезнең дошманга әйләнгән. Шуны алдыргач яңадан туган күк булырсыз. Нигә алай бик каты кырылды? На нервной почве шулай ук кырыла. Борчу күп күрдегезме? Балалар белән? Всё может быть. Ә протез куярга кирәк. Давай без болай килешик: сез иртәгә дә миңа килә аласызмы? Килештек. Димәк, иртәгә үлчәү алабыз. Хуш, туганкай!

Кәшфи чыкканда, ак халатлы теге егетләр кандидат кияүгә нәрсәдер сөйлиләр, көлешәләр иде. Ахрысы, анекдот.

– Юк, сез уйлап карагыз әле. Таныш булмаган чибәр хатын бара. Теге әйтә иптәшенә, вәт, ди, тегеләй-болай иткән булып кына, моны эләктерергә, ди. Шул арада теге хатын – ишетеп бара икән – боларга таба борыла да әйтә:

– Тегеләй-болайга гына минем үз ирем дә бар инде, – ди.

Бәхетле көлешү, төтенгә бәхетле тончыгып, бәхетле ютәлләү…

Кәшфине шундук киендерделәр һәм әйтә куйдылар:

– Абзыйның кәеф яхшымы? Пациентлар матур кешеләр бүген, – дип мәгънәле елмайдылар.

«Пациент» сүзенең мәгънәсен аңламаса да, бу чибәр егетләргә кушылып, Кәшфи дә елмайды. Егетләр игътибар иттеләр: механизатор абзыйның авызында им өчен бер теш күренмәде.

Профессор вәгъдәсендә торды, үлчәүләр алды, протез куярга сроклар билгеләде.

Ташлытау поездына Кәшфине озатырга биш кыз, дүрт кияү килгән иде.

XV

Ахияр беренче сүзне райком секретаре Байгильдеевка бирде.

– Хөрмәтле иптәшләр, – диде беренче секретарь Байгильдеев, бераз гына дулкынланып, – хөрмәтле дуслар, ерактан кайткан ветераннар, туганнар! Бүген без гаҗәп кызыклы бер тантананың шаһитлары булдык. Ихтимал, республикада мондый тантананың беренчесен сез оештыргансыздыр. Бүген мин президиумда уйлап утырдым. Сезнең Культура сараегызда шыплап тулган авыл хезмәт ияләренең шатлыклы чыраена карап утырдым. Илле ел эчендә нинди авыр, мәшәкатьле, данлы юл үткәнсез сез. Гаҗәп бит! Күпме язмыш сездә, күпме тарих! Иптәш Гарәфиевнең докладын бүген ал да берәр толковый язучыга бир! Колхоз турында бер роман бит бу, иптәшләр! Бу бит бөтен районның язмышы! Бөтен колхозчының тарихы! Мин уйлап утырдым. Иптәшләр, сез мине беләсез, сезнең коллективта инде унберенче елымны эшлим. Бу якларга килгәндә, монда мине кабул итмәсләр, эшләве, уртак тел табуы авыр булыр дигән идем. Мин бит бөтенләй икенче яктан, Тау ягыннан. Сезнең халыкның гореф-гадәтен, рухын, сөйләшү манерасын бөтенләй белмәгән көе килеп төштем сезгә. Сезнең бүгенге илле еллык юбилеегыз – минем дә бәйрәмем. Минем дә юбилеем. Бүген көндез сәгать уникедә бу районда эшли башлавыма нәкъ ун ел тулып, унберенчегә китте. Әйе, нәкъ ун ел элек шушы көнне партия райкомының пленумы булып, ул оештыру мәсьәләләрен дә карады. Мин чит яктан идем, озак тора алмас кебек идем. Әмма сезне яраттым. Инде сез бүген хезмәт ветераннары, колхозның җитәкче иптәшләре, алдынгы эшчеләре бәйрәм табынына җыелдыгыз. Бу өстәл янындагы кешеләрнең күңеле көр булсын, тәннәрендә сихәт артсын, колхозыгыз киләчәктә дә эзмә-эз алга барсын, иптәшләр…

Урман итәгендәге инеш буена яңа такта өстәлләр, эскәмияләргә әзерләнгән аш мәҗлесе шулай башланып китте. «П» хәрефе итеп куелган өстәлнең түрендә район кунаклары арасында ялгыз-ялгыз Кәшфи, Гыйлфан утыралар иде. Асия җиңги, кияүләр-кызлар кайтыр дип, мәҗлескә килмәде, Гыйлфан шулай ук ялгыз кайткан иде. Гыйлфан, кайтышлый Казанга туктап, университет тулай торагыннан малаен эзләп тапты да, аны рульгә утыртып, үзе ял итмәкче булды. Малай мәҗлескә катнашмады, алар ике студент – Тимур белән Рамил – яр буендагы учакта шашлык кыздырган җирдә кайнашалар иде – Гыйлфан күзәтеп утырды.

Ахиярның хатыны Сольма да бу тантанага катнашмады. Никадәр катнашасы килсә дә, булдыра алмады. Чөнки белә: авылда Культура сараенда культмассовик булып Фәхразый кызы Резеда – Сольма имезеп үстергән, беренче класска кадәр үз кызым дип яратып, бөтен йөрәк җылысын биргән кыз эшли иде, концертны ул алып барачак иде. Ничекләр итеп аңа карарсың, ничекләр итеп йөрәк җәрәхәтенә түзеп утырырсың анда?

Берничә тосттан соң мәҗлес җанлана төште, колхозның үзешчән сәнгать көчләре чирәмле квадратка чыгып бастылар. Июньнең иң кояшлы, баллы куәт, мәтрүшкә чәчәге, бөтнек үләненең кайнар исе борынга бәрелгән бер сәгате – төштән соңгы дүртләр иде. Колхозның Поник бригадасыннан килгән кунакларның руслар булуын исәпкә алып, концертны ике телдә алып бардылар. Һәркем эчендәгесен сөйләгән, җырлаган сыман иде. Ахияр, зур гәүдәсенә ниндидер җиңеллек биреп, яр буендагы казаннардан кызлар белән бергә ризык ташыды: тыйнак кына утырган Катерина алдына тәлинкә белән кайнар ит китерде, аннан, йөгереп килеп, Байгильдеев каршындагы «Боржоми»ның бөкесен ачты, Гыйлфан белән Кәшфинең ризыкларын тикшереп чыкты. Кәшфи елмаеп утыра, ризыгы суынган иде.

– Ва-ва, ывву, – диде ул, елмаеп, эченә төртеп күрсәтеп. Ахияр аңлады. Кәшфи шушы көннәрдә генә теш казнасы куйдырырга тиеш һәм ул бөтен булганын алдырып бетергән, ә инде «вавва-ывву» дигәне «ашказанымда гастрит, миңа күп ашарга ярамый», һәм дә «миңа сүз биреп маташмагыз тагын» дигән сүзе иде.

Катеринаның кызы – шушы авыл мәктәбендә укытучы, бодай саламы төсле калын ике толымлы, зур, зәңгәр тирән су күзле Оля уртага чыгып басты. Зифа буйлы, йомшак бәрхет карашлы бу кыз тыныч кына укытып йөри, фермада агитатор булып эшли, үзенең сылулыгы белән Рәсимә кебек үк ялгыз олаеп бара иде.

Су буендагы зирекләргә баян чыңы белән бергә моң бәрелде.

Бежит река, в тумане тая,
Бежит она, меня маня.
Ах, кавалеров мне вполне хватает,
Но нет любви хорошей у меня.

Кәшфи моңаеп аны тыңлый, үзенең йөрәге ачытып куя: Асия күрсен иде бүгенге матурлыкны. Гомере буе хезмәт кенә итте бит ул! Гомере буе кара майлы комбинезон юды бит ул! Кияүләргә чуртым булыр идеме? Кәшфи күз алдына китерде: Асия белән Фәргать хәзер күмәч белән сөт ашап сөйләшеп утыралардыр. Кичә генә урамнан елап кергәч, ашаганда Асия аны сораштырып утырган иде.

– Кай төшеңә суктылар, улым? – дип сорады аннан Асия җиңги, күмәч турап, алдына сөт куйганда.

Фәргать эчен тотып елый иде.

– Ят җиреңә типмәгәннәрдер бит? – Асия җиңги, куркынып, малайга иелде. Малай башын күтәрде.

– Ю-ю-к, – диде ул, яшьләрен сөртеп. – Анда типсәләр үләсең ис!

– Ник, син аны каян беләсең? – Малай елаудан туктады.

– Беләм. Кара диңгезгә китәр алдыннан әти белән әни сугысканнарые.

– Ничек итеп?

– Әни әйтте, ах син, … тәре, әле син сөйрәлсекләр яныннан кайттыңмы, мин әле сине нитәм… диде дә әтигә китереп типте. Ослы баслы туфли белән.

– Шуннан?

– Әти бөгелеп төсте.

– Шуннан?

– Суннан бер атна пиджәген дә кия алмыйса бөгелеп йөрде. Аннан Кара диңгезгә баргас үлде.

– Әтиең-әниең кайда эшлиләр иде соң? – дип сорады Асия җиңги, баланың йөрәген җәрәхәтләүдән куркып кына. Әмма Фәргать үзен тыныч тотты.

– Әни пиво сатты. Колхоз базары янында. Әти база дигән кибеттә эшләде.

…Оля һаман җырлый икән.

Стоит берёзка у опушки,
Грустит одна на склоне дня…
Я расскажу берёзе, как подружке,
Что нет любви хорошей у меня.

Кәшфи игътибар итте: Катерина күзләрен кулъяулык белән сөрткәләп утыра иде.

…Быел җәй, әллә ничек кенә шунда, моңлы, сагышлы булды. Кәшфи кызык хәзер: келт иттеме, күзенә яшь килә. Яз көне Ахияр белән төчкерешеп алдылар. Язгы сабанга чыкканда, Кәшфигә трактор бирмәделәр.

– Сәламәтлегең шәп түгел, язгы кыраулы төннәрне төнге сменада ничек эшләрсең? – диде Ахияр. – Шул мастерскойда эшләп ятсаң җитмәгәнмени?

Кәшфи каршы сүз әйтмәде, тамак төбенә яшь тыгылды да, идарәдән үпкәләп кайтып китте.

Ә авыл басуына гөрләп ике трактор килеп кергән иртәне Кәшфи, абзар артына чыгып, чын күңелдән үкси-үкси елады.

– Аның өчен чөнки… – диде ул, юан Асиянең алъяпкыч итәгенә күзләрен сөртеп, – и һәм дә яшьләр үсеп җитте. Мин олыгайганмын. Бирсеннәр миңа трактор, бирсеннәр миңа мең гектар җир, әйтсеннәр миңа, иптәш Габделбарыев, дисеннәр, менә шушы мең гектарны бер атнада эшкәртеп чык, дисеннәр… Мин төн йокламыйм, көн йокламыйм и һәм дә шуны сөреп чыгам, гөл балчыгы ясыйм.

Ул көнне Кәшфи үзенә урын тапмады.

Мастерскойга узышлый гына кергән Ахияр да хәлне аңлады. Кәшфигә икенче көнне үк трактор бирделәр. Мастерскойда һәрвакыт аның урынына кала торган яшь егет – егерь Минһаҗ малае бар иде.

…Менә концертның чираттагы номерын әйттеләр. Рәсимә Габделбарыева җырлый, диделәр. Күрше колхоз председателенең тәбрикләвеннән соң ашык-пошык ризык капкалаган вакыт иде. Чирәм уртасына баянист белән Рәсимә чыгып басты. Культура сараеның реквизитыннан – озын, каюлы атлас күлмәк кигән, башына килешле калфак утырткан, буйлы, сагышлы күзле мөлаем бер кыз. Кәшфи тын да ала алмады. Янындагы Гыйлфанга төртте, елмайды.

– Вуву, ыввы…

Гыйлфан фамилиясеннән үк кем икәнен чамалаган иде, шулай ук елмайды.

– Молодец, яшьти, чибәр кыз үстергәнсең, – диде.

– Выввы, ваввы…

Рәсимә дә үзенекен җырлады. Ука белән чиккән кызыл саржа жилетлы баянчыга карап, ул бөтен урманны яңгыратып, ачы тавыш белән җырлады:

Өй артында шомыртым лай,
Яннарында куш каен шул,
Яннарында куш каен.
Үзенә тиң яр табалмый,
Ялгыз яши башкаем.

Халык барысын да аңлады. Бу сылу кыз егерь Минһаҗ теле белән әйткәндә – подранок. Бу – укыган, зифа буй үстергән, рухи яктан үзен бай итеп хәзерләгән, хәзер ул, чыннан да, үзенә тиң таба алмый. Ансат кына язалар, имеш, бер-береңне яратсаң, белем аермасы сизелми, дип. Рәсимә, мәсәлән, Лев Толстойны, Бернард Шоуны, Эрнест Хемингуэйны, Кобо Абэны укыган. Ул Штраусның «Зәңгәр Дунае»н, Глинканың «Арагонская хота»сын аңлый, Равельнең «Болеро»сын ярата. Ә авылның Рәсимә тирәсендә чуалган токарь егет телевизордан хоккей һәм футбол гына карый. Шәһәргә баргач, ул егет иң беренче эш итеп циркка билет ала, ә Рәсимәнең, Качалов театрына кереп, Островский, Чехов яки Гоголь әсәрен карыйсы килә. Бу егет белән менә дигән тормыш корып булыр иде, әмма рухи уртаклык? Гаилә кору турында ансат кына язган кешеләр әнә шунысын исәпкә алмыйлар. Рәсимә – ялгыз, аның буе-сыны, зифалыгы әрәм була. Әнә сеңелләре ун класс, СПТУ, ГПТУ тәмамладылар да менә дигән егетләргә кияүгә чыктылар. Кайсы кандидат, кайсы цех начальнигы, дөньяны җимереп яшиләр… Ә бит сеңелләре Глинканы да, Штраусны да белмиләр, мәҗлескә җыелсалар, авыз күтәреп рәхәтләнеп җыенысы бергә шәрран ярып җырлыйлар.

Ишегалдында йөримен,
Карлар яуса көримен…

Ә Рәсимә алай булдыра алмый. Егерь Минһаҗ малае да әйбәт кеше. Тик уртак тел генә табып булмый. Шуның өстенә юаш. Мәктәп коллективындагы тәҗрибәле хатыннар Рәсимәгә әйттеләр:

– Егет кеше артыңнан йөргәндә усал булсын, ир булгач юаш булсын, – диделәр. Моны алар кат-кат әйттеләр, күрәсең, тормыш тәҗрибәсеннән чыгып сөйлиләр.

Имеш, яратсаң, уртак тел табып була. Ә Рәсимә әйтә: уртак тел тапсаң, яратып була, ди. Теге, Тавис көнләшкән хезмәт укытучысы да начар егет түгел. Берәр тапкыр озатып та куйды ул Рәсимәне. Эшләр ярыйсы гына бара иде кебек. Ләкин беркөнне хезмәт укытучысы әйтеп куйды:

– Поледельник иң авыр көн минем, алты сәгать, – диде.

– Ничек? – дип кычкырды Рәсимә, үзен үзе белмичә. – Нәрсә дидең?

Егет аның гаҗәпләнүен үзенчә аңлады:

– Ие, ие, – диде ул, – поледельниктә алты сәгать минем. Завуч шулай куйган…

Рәсимә ул көнне кич мендәренә капланып елады. Филолог кызга ул көнне зур җәрәхәт ясалды. Алар башкача инде очрашмадылар…

– Иптәшләр, мәҗлесне дәвам итәбез. Бүгенге мәҗлестә урнашкан матур традиция буенча, сүз әйткән кешегә бер нагрузка да өстәлә. – Ахияр, хәйләкәр елмаеп, Гыйлфанга карап алды. – Ул кеше бер һөнәр күрсәтә. Җырмы, биюме – дело хозяйское. Хәзер мин сүзне колхозның ветераны, безнең якташыбыз, шөһрәтле шахтёр, бик күп орденнар кавалеры, яшьтәш Гыйлфан Хәйбиевкә бирәм.

Гыйлфан уртага чыгарга ашыкмады. Башта өстәл почмагындагы баянистны каеннар арасына чакырып алды һәм алар ниндидер көйне табарга азапландылар. Гыйлфан шуннан соң гына уртага чыкты.

– Якын дуслар, туганнар… – ул тамагын кырды, – минем бу авылдан киткәнемә утыз дүрт елдан артык. Это немалый срок. Татарча бик әйбәт сөйләмәсәм, извините. Утыз дүрт ел эчендә не только телеңне, но и адресыңны да онытырга можно. Менә бүген торжественный җыелышта сез миңа почётная грамота бирдегез. Я этому очень рад. Мактанып әйтмим, мин үз гомеремдә берничә мәртәбә дәүләт орденнары алдым, Мәскәүнең Георгиевский залында да миңа орден биргәннәре булды. Сез биргән почёт грамотасы минем өчен әнә шулай ук зур событие. Бу грамотадан мин үзем туып үскән басулардагы бодай башагы, бәрәңге сабагы исен сиздем, һәм минем күңелем тулды. И мин горурлык белән әйтә алам: бу колхозга минем дә өлеш керде. И тагын бер яңалык әйтәм: пенсиягә чыгуга, мин семьям белән шушы колхозга кайтып төпләнәм… – Мәҗлес шау итеп кул чапты.

– Җырларга!

– Биеп күрсәт! – дип кычкырындылар.

Гыйлфан тамагын кырды.

– Конечно, колхоз идарәсе миңа монда кайтып урнашырга рөхсәт бирсә.

Ахияр урыннан сикереп торды, уртага чыкты һәм Гыйлфанны кочаклап алды. Чирәм өстендә ике таза ир, кочаклашып, таза куллары белән бер-берсенең аркасын сөеп торалар иде. Бу инде идарәнең карары иде.

Баянист чыгып баскан икән.

Гыйлфан, учын йомарлап, тамагын кырды һәм, чайкала-чайкала, җыр башлады. Халык тып-тын калды.

Шёл ли дальней стороною,
Плыл ли морем я –
Всюду были вы со мною,
Верные друзья.

Җырны яшьләр почмагы күтәреп алды. Гыйлфан да канатланып китте. Мәҗлес түреннән аңа сокланып, елмаеп, Байгильдеев, Кәшфи, Ахияр карап торалар иде, ул арада Гыйлфанның ике ягына ике кыз килеп басты, аларның кулларында зур-зур букетлар. Алар Гыйлфанны култыклап алдылар да җырга кушылдылар. Гыйлфанның беләкләре калтырый иде.

И в разлуке, и в печали
Были мы тверды,
Сколько раз мы выручали
Друга из беды.
Старой дружбы, словно песни,
Забывать нельзя,
И идут по жизни вместе
Верные друзья!

Гыйлфанны чәчәккә күмеп, яңакларыннан үбеп алган ике кыз – Рәсимә белән Оля икән…

Мәҗлес кызды, кичке караңгылык төшкәндә генә, учаклар өстеннән алып, чәйнекләр китерделәр. Уртага тәңкәле күлмәк, тәңкәле баш киеме кигән бер чибәр кыз чыгып басты.

Гыйлфан, борылып, Кәшфидән сорады:

– Бу кем кызы була?

Кәшфи, балаларча елмаеп, аңа аңлатты:

– Вуву, ыввы, – диде.

Татар теленә тәрҗемә иткәндә, бу «мәктәптә химия укытучы керәшен кызы Лиза» дигән мәгънәне бирергә тиеш иде, Гыйлфан «аңладым, рәхмәт» дигән сыман ияк какты.

Керәшен кызы чибәр генә. Гармунчысы да башка егет. Егет, күрәсең, шулай ук Культура сарае хезмәткәре, уртада үзен кыю тотты.

– Колхозыбызның хезмәт ветераннары, кунаклары хөрмәтенә без Лиза Евдокимова белән бер җыр әзерләдек. Лиза җырлый, ә мин бүгенге көндә кешеләр арасында бик сирәк очрый торган Михаил Вараксин гармунында аның җырлавына ярдәм итәм, русча әйтсәк, «сопровождаю».

Лизаның тавышы көмеш икән. Ул тирән итеп, күкрәк күтәреп сулыш алды да башлап китте:

Биеккәй генә тауның, ай, башларындай,
Салганнар лай, ай, кәнүшнәйләй…
Бергә чакта, ай, күрешеп калыйк,
Күрешеп булмай, ай, нарушнай лай.

Аннан, йөзенә кыю елмаю чыгарып, Ахияр каршына килеп җырлады:

Кулымдагылай, ай, йөзегемнең
Исемнәредәй, ай, Вараксин.
Ай югарыдай, ай, ай түгәрәк,
Айдин далай түгәрәк син.

Мәҗлес бу җырга да кушылды, күтәреп алды.

Ай югарылай, ай, ай түгәрәк,
Айдин далай түгәрәк син.

Мәҗлес тулысынча җыр карамагында, шуның тәэсирендә иде, керәшен кызын бер җыр белән генә ычкындырмадылар. Мәҗлес күңеле өчен, алкышлардан соң, ул тагы бер көйгә җырлады. Көенең исемен гармунчы әйтеп тормады.

Биекләй генә тауның башларында
Бибкәй Пауаллары бау ишә.
Безнең керәшен калкын елатмасаң,
Татар беткәнмени сиңа, падиша-а-а…

Гөр килеп кул чаптылар, шатландылар, көлештеләр.

…Чыклы, салкынча июнь урманында гармун тавышы тынды. Учакларда очкыннар, кисәүләр уйнады. Күрешүләр, кочаклашу-үбешүләр, вәгъдәләр, планнар ашыгыч ноталарда башкарылды, машиналар газ бирде.

Кәшфи инде гадәти киемнәрен кигән кызы янына килеп басты.

– Ваува ывва вуву, – дип, ул Гыйлфан ягына күрсәтте. Ахияр бер читтәрәк машина янында Байгильдеевны озатып йөри иде. Рәсимә аңлады: Гыйлфан белән төн уздырасы килә әтисенең. Ул арада райком машинасы газ бирде, һәм Ахияр да болар янына килеп басты.

Байгильдеев саубуллашты. Гыйлфан янына килеп:

– Йә, иптәш ветеран, сезнең планнар ничек? – дип сорады. – Киткәнче райкомга бер кереп чыгыгыз. Юньле кешеләр белән сөйләшергә без һәрвакыт әзер, – диде.

Гыйлфан вәгъдә бирде.

Рәсимә инициативаны үз кулына алды.

– Ахияр абый! Гыйлфан абый! Безнең әни тавык тутырып калды, гөбәдия пешерәм, диде, әйдәгез, безгә киттек, – дип, Гыйлфан машинасының ишеген үк ачты. Тимур баранкага тотынган, «Волга» гөрелдәп эшләп утыра, «Маяк»тан концерт бирәләр. Ахияр да тиз риза булды: Кәшфине түргә – рульдәге улы Рамил янына кертеп утыртты да үзе артка чумды.

– Әйдә, улым, Гәр Хуторга таба дуй, – диде.

Инде кошлары уяна башлаган урман артта калды. Машина фаралары, үлән өстеннән күтәрелгән урман туфрагын ялый-ялый, агачлар арасыннан чыгу юлы эзләделәр.

Тәнне, рухны рәхәтлек хисе, бөтенлек баскан һәм шуның өчен кемгәдер, нәрсәгәдер зур рәхмәт әйтәсе, канәгатьлекне белдерәсе килә иде.

Асия җиңгинең гөлт итеп торган зур тәрәзәләрен ерактан ук күреп алдылар. Ут хәтта ишегалды фонаренда да балкып тора иде. Хәер, яктырып та килә икән инде, Гәр Хутор урамында машина эченә чык баскан салкынча тузан исе бәреп керде, авыл читендәге башы корыган каен ботагында, чыр-быр килеп, карга-чәүкә уянышып ята иде.

Өйгә, чыннан да, гөбәдия исе чыккан икән. Йә инде бу ирләрне. Яктыра башлаган, көн туган бер мизгелдә ашарга-эчәргә утырдылар.

– Був-ву! Бавву! – диде Кәшфи, борчылып. Гыйлфан да, Ахияр да аңа карадылар.

Асия кайнар шулпа китереп йөри иде, Кәшфигә ярдәм итте:

– Ие, ие, ник, ди, Байгильдеевны да чакырмадык, аның, ди, безнең өйдә булганы бар, ди.

– Ә, юк инде, – диде Ахияр, – аның иртүк шәһәргә китәсе бар. Аннары райком секретаре булган җирдә туарылып сөйләшеп булмый.

– Туарылмакчымыни әле син? – Гыйлфан, күзлек киеп, стенадагы грамоталарны укып, өйрәнеп йөри иде. – Туарылып нишләмәкче буласың?

– Ә менә колхозның ветераны, республиканың алдынгы механизаторы Габделбарыевны кыздырмакчы булам.

– Гомере буе тырышып эшләгән өченме?

– Юк. Сигез бала үстереп, авыл хуҗалыгына бер кеше дә бирмәгәне өчен ут итәргә кирәк аны. Ачулану гына аз…

– Ывву! Ывву!

Асия тәрҗемә итә иде.

– Ие, ие. Үзеңнеке ничек соң, Ахияр дус, ди Кәшфи. Үзең кемне бирдең соң, гомер буе колхоз өчен чабулап, үз урыныңа кемне калдырасың, ди ул безнең Кәшфи…

– Мин берне калдырырмын күк, Асия. Менә Рамил авыл хуҗалыгы институтын тәмамлагач, шул колхозга кайтам, ди.

– Ву! Ву!

– Кәшфи әйтә, өрлек кадәр гәүдәң белән, ди, йөз ун килолы гәүдәңне өстерәп йөреп, колхозга нибары бер кеше бирәсеңме, ди. Алайса, ди, мине гаеп итмә, минем авырлыгым нибары илле ике кила, ди, комбинезоным-нием белән, ди. Әле, ди, мине түгел, сине ачуланырга кирәк, ди. Әйдә, шулпа суынганчы утырышыгыз. Кызым! Егетләрне өйгә чакыр.

– Вы-вы, ув-ва, – дип әтәләнде Кәшфи, өстәлдәге ризыкка кулы белән төртеп күрсәтә-күрсәтә. Барысы да аңлаган сыман иттеләр.

Тәрҗемә эшен үз өстенә тагын Асия алды.

– Кәшфи шул инде безнең: ашау вакыты җитсә, кара кайгыларга батам, дип әйтә ул сезгә. Тагын ашарга утырасы бар инде, дип, көненә өч тапкыр кайгырам, ди ул, тешләре беткәннән бирле.

Капка төбендә туктап калган ике машина янында гөлдер-гөлдер ике егет серләшә иде.

Рәсимә егетләрне кыю гына тотып өйгә алып керде. Укытучы дисәң, укытучы шул, егетләр белән дә класс җитәкчесе булып сөйләшә:

– Менә син монда утыр, әтиең янына. Ә син менә бу якка. Әтиеңнең бу ягына. Әтиләрегезне саклап утырыгыз. Алар бүген берсен берсе кыйнамакчы булалар.

Кәшфи киң елмайды:

– Вы-вы-а! Уввы-выва! – диде.

Әтисенең телен Рәсимә дә белә икән.

– Колхозның иң авыр вакытында ник ташлап киттең, ник аның язмышын безгә генә калдырдың, ди ул, Гыйлфан абый, сезгә.

Гыйлфан авыр сулады, елмаеп, Рәсимәнең җилкәсенә кулын салды:

– Их, сеңлем! Минем авылдан ник, нинди шартларда чыгып киткәнне белсәң иде син… Һәм минем үз гомеремнең ничә елын җир астында уздырганны белсәң иде…

…Рамил тәлинкәсен ялтыратып куйды, салфетка белән авызын сөртте.

– Рәхмәт, Асия апа, мондый тәмле шулпа ашаганым юк иде, – диде. – Без бакча яктан бер әйләнеп кайтыйк. Кояш чыкканын карап. Только сез әтигә әйбер әйтмәгез. Мин аны беләм: шушы колхоз өчен, шушы җир, халык өчен үләргә әзер ул. Без – әни, сеңел, мин – икенче планда. И, по-моему, это правильно. Бөтен кеше дә шулай булсын иде әле: Кәшфи абый, Гыйлфан абый кебек. И минем әти кебек.

– Минем малай философиядән бишкә биргән быел экзаменын, – диде Ахияр, зур кулын Кәшфинең аркасына салып.

Кәшфи гел авызын ерды.

– Ваву! Ваву! – дип башта Ахиярның, аннан Гыйлфанның кулын кысты.

– Ягез, ягез, ашап-эчеп утырыгыз инде, – дип кыстады Асия җиңги. – Шешәсен дә күрсәтер өчен куймаган.

– Минем – бавырда, – диде Гыйлфан, түш кесәсеннән чыгарып, бер таблетка йоткач. – Менә мәҗлестә кичтән бер рюмка тоткан идем, хәзер үз хәлемне үзем генә белеп утырам.

– Ә мин бер рюмка сухойны эчәрмен кебек. Председательнең ашказаны бакырдан була. Тик менә йөрәк кенә сизмәсен. Ул сизсә, мине ега да ташлый инде.

– Вуыва! Вуыва! – диде Кәшфи, үзенең алдына куелган «Рислинг»ка төртеп. Барысы да аңлаган сыман итеп елмайдылар.

– Әнә шулай ул безнең Кәшфи, шулай. Ул хәзер үзен бик саклый. Миңа, ди ул, бөтенләй ярамый, аның өчен, ди ул, минем гастрит. Шуны эчсәм, үлеп китүем бар, ди ул…

– Увыва, увыва, – дип, Кәшфи тәрәзә аша ишегалдына күрсәтте. – Вауыва!

– Ни ди ул, ни ди…

– Әнә, ди, абзарга чыгып карагыз, быел урман буенда җир сөргәндә поши баласы табып алып кайтканые ул. Шуны үстерә карап. Көзгә урманга җибәрмәкче була. Кояш чыккан, ди, тегеңә сөт бирер вакыт җиткән, ди.

Кәшфи шат һәм бәхетле иде.

Кузгалыштылар.

– Чирек сәгать кенә йөреп керегез инде, самовар яңарттым, – диде Асия җиңги.

Башланган «Рислинг» өстәлдә шулай ятим утырып калды. Поши баласын карарга дип, абзарга таба юнәлделәр. Асия җиңги дә верандада таралып йоклап яткан Фәргатьнең өстен рәтләде, бер чебен аның авыз тирәсенә кунып җәфалый икән, тастымал тотып, шактый вакыт шуны ишеккә таба куалап йөрде.

Авыл башында җиңел машиналар тавышы ишетелде. Ирләр әле абзарда, коры такта идәндә басып торган кара ялтыравыклы, ахак күзле, озын торыклы, чиста гәрәбә тояклы, чыгынкы маңгайлы юеш борын янында әйләнгәләп йөриләр, бу мәхлукка якын килергә, муенын сыпырырга тырышалар иде.

Машина тавышлары капка төбенә үк килеп җитте. Асия җиңги йөгереп чыкты. Сыер саварга да вакыт җиткән иде. Ирләр дә капка төбенә чыктылар.

Капка тирәсенә җайлап-җайлап, койма буйлап дүрт машина тезелде. Икесе – «Волга», берсе – «Жигули», берсе – «Москвич». Эчләреннән кызлар, кияүләр коелды. Япон курткаларына төрелеп йокыга изелгән өч-дүрт пычтык баланы чирәмгә бастырдылар.

– Кара, кара боларны, – диде олы кияү, таксида эшләүчесе. Зәңгәр яңа «Москвич» шуныкы икән. – Нишләп төн йокламыйсыз? Колхоз бәйрәме кайчан башлана? Без әле бер-ике сәгать йоклап ала алырбызмы?