Şeytan

«Sadəcə olaraq sağlamlığım üçün lazımdır, – Yevgeni fikirləşirdi. – Tutaq ki, yaxşı iş deyil və heç kim bu haqda danışmasa da, bilənlər çoxdur yəqin. Yəqin Stepanidanı görüş yerinə ötürən qarı başqalarına da danışıb. Neyləmək olar? Pis iş görürəm, – Yevgeni özünü qınayırdı, – neyləyim, başqa əlacım yoxdu, həmişəlik deyil ki, bu?!»

Yevgenini narahat eləyən bircə onun əriydi. Əvvəllər fikirləşirdi ki, yəqin əri bekara adamdır və bununla da, öz hərəkətlərinə bir növ haqq qazandırırdı. Amma Stepanidanın ərini görəndə heyrətə gəldi, cavan oğlan idi, qəşəng geyinmişdi. Stepanida ilə görüşəndə dedi ki, ərini görüb və xoşuna gəlib.

– Kənddə beləsi yoxdu, – Stepanida əriylə fəxr elədiyini gizlətmədi.

Bu, Yevgenini təəccübləndirdi. Və o vaxtdan Stepanidanın əri barədə düşüncələr ona daha çox əzab verirdi. Bir dəfə Danila ilə söhbət eləyirdi, ağzı qızışandan sonra Danila açıqca dedi:

– O səfər Mixaylo məndən soruşdu ki, doğrudanmı ağa onun gəlini ilə yaşayır. Mən dedim ki, bilmirəm. Bir də ki, mujikdənsə ağayla yaşasa yaxşıdır.

– Bəs o nə dedi?

– Eh, heç nə. Dedi: Yaxşı, qoy axırına yetim, aşının suyunu verərəm.

«Əri gəlib çıxsa, qurtararam bu məsələni», – Yevgeni fikirləşirdi. Di gəl, Stepanidanın əri şəhərdən qayıtmır, onların da əlaqələri davam edirdi. «Lazım olanda, qıraram əlaqəni, hər şey qurtarar», – ürəyindən keçirdi.

Və bu, şübhə doğurmurdu onda, çünki bütün yay ərzində bir sıra müxtəlif şeylər başını yaman qatmışdı: təzə xutor salmaq, məhsul yığımı, tikinti işləri, başlıcası isə borcların qaytarılması və xam, məndəcər torpağın satılması. Bunlar onun vaxtını bütünlüklə alırdı, yatanda da, duranda da ancaq bunlar haqda düşünürdü. Bütün bunlar əsl həyat idi. Stepanida ilə əlaqələri – bunu heç münasibət də adlandırmırdı – bu işlərin yanında heç gözə də görünmürdü. Doğrudur, onu görmək istəyəndə bu istək elə güclü olurdu ki, bundan başqa heç nə haqda fikirləşə bilmirdi, amma bu çox çəkmirdi, görüşəndən sonra onu yenə bir neçə həftə, hətta bəzən bir ay unudurdu.

Payızda Yevgeni tez-tez şəhərə gedirdi və orda Annenskilərin ailəsi ilə tanış olmuşdu. Annenskilərin institutu təzəcə bitirmiş bir qızları vardı. Və Marya Pavlovnanın heç gözləmədiyi halda, onun öz dili ilə desək, elə bir hadisə baş verdi ki, Yevgeni özünü ucuz tutub, Liza Annenskayaya vuruldu və ona evlənməyi təklif elədi.

O vaxtdan Stepanida ilə əlaqələri kəsildi.

Yevgeninin nəyə görə məhz Liza Annenskayanı seçdiyini bilmək olmaz, kişilərin özlərinə arvad seçərkən nəyə əsaslandıqlarını bilmək mümkün deyil. Səbəb çox idi, özü də həm müsbət, həm də mənfi səbəblər. Səbəb bu idi ki, Liza Marya Pavlovnanın gözaltı elədiyi qızlar qədər varlı deyildi, sonra, bu qız öz anasına qarşı çox səmimi idi, ürəyi yanırdı ona, bir səbəb də onun lap gözəl olmayıb hamının diqqətini cəlb etməsi idi. Başlıcası isə bu idi ki, Yevgeni onunla evlənməyə hazır olduğu bir vaxtda tanış olmuşdu. Yevgeni Lizaya ona görə vurulmuşdu ki, evlənmək niyyətində olduğunu bilirdi.

Liza Annenskaya əvvəlcə Yevgeninin ancaq xoşuna gəlirdi, amma qərara alanda ki, bu qız onun arvadı olacaq, məhəbbəti xeyli artdı, ona əməlli-başlı vurulduğunu hiss elədi.

Liza hündürboylu, zərif qız idi. Onun hər şeyi uzun idi: üzü də, burnu da, barmaqları da, pəncələri də, amma burnu qabağa uzanmırdı, üzüaşağı sallanırdı. Üzünün rəngi çox zərif idi, ağdı, azacıq sarıya çalırdı, yanaqlarında azca allıq vardı, xurmayı saçları yumşaq və qıvrım idi, gözləri isə çox qəşəngdi, hər şeyə inanan, həlim baxışları vardı. Onun gözləri Yevgenini xüsusilə məftun eləmişdi. Və həmişə Liza haqda fikirləşəndə, o saat bu həlim, aydın gözlər təsəvvüründə canlanırdı.

Liza xarici görkəmcə beləydi; onun daxili, mənəvi aləmi barədə isə Yevgeni heç nə bilmirdi, təkcə gözlərini görmüşdü. Və bu gözlər elə bil ona nə lazımdısa, hamısını deyirdi. Bu gözlərdən oxunan məna bu idi.

Hələ on beş yaşından, institutda oxuyandan Liza rast gəldiyi bütün yaraşıqlı kişilərə vurulurdu və yalnız vurulduğu vaxtlar xoşbəxt olurdu. İnstitutdan çıxandan sonra da qarşılaşdığı bütün cavan kişilərə vurulurdu və şübhəsiz, Yevgenini görən kimi ona da vuruldu. Onun gözlərindəki Yevgenini əsir eləyən ifadə də bu vurğunluğun nəticəsi idi.

Bu qış Liza eyni vaxtda iki adama vurulmuşdu və özü də nəinki onlar otağa daxil olanda, hətta adları çəkiləndə qızarır, həyəcanlanırdı. Sonra anası işarə vurdu ki, deyəsən İrtenevin niyyəti ciddidir və Lizanın İrtenevə məhəbbəti o qədər artdı ki, bundan qabaq vurulduğu iki nəfərə qarşı az qala tamamilə biganə, oldu və Yevgeni onların evinə bala, məclisə gələndə, başqalarından çox onunla rəqs eləyəndə və çox güman Lizanın onu sevib-sevmədiyini öyrənməyə çalışanda, Lizanın vurğunluğu xəstəlik kimi bir hala çevrildi, onu tez-tez yuxuda görməyə başladı, ayıqlıqda da, qaranlıq otaqda da Yevgeninin siması gözlərinin qabağına gəlirdi, – əvvəllər vurulduğu başqa kişilər isə daha mövcud deyildi onun üçün. İrtenev evlənməyi təklif edəndən və onlara xeyir-dua veriləndən sonra öpüşüb adaxlı oldular və bundan belə Lizanın Yevgenidən başqa heç bir fikri yox idi, onunla bir yerdə olmaqdan, onu sevməkdən və onun tərəfindən sevilməkdən savayı heç bir arzusu yox idi. Liza həm onunla fəxr eləyir, onun qarşısında, özünün və məhəbbətinin qarşısında riqqətə gəlib, mütəəssir olur, məhəbbətdən əriyirdi az qala. Yevgeni də onu daha yaxından tanıdıqca daha çox sevirdi. O, Lizadan heç cür belə məhəbbət gözləmirdi və bu məhəbbət onun hisslərini daha da gücləndirirdi.

VI

Yazqabağı Semyonovska gəldi ki, təsərrüfata baş çəksin, başlıcası isə qarşıdakı toyla əlaqədar evdə aparılan hazırlıq işlərinə göz yetirsin.

Marya Pavlovna oğlunun qız seçməsindən narazı idi, özü də təkcə ona görə narazı deyildi ki, Yevgeni daha münasib, daha layiqli qız tapa bilərdi, həm də oğlunun qayınanasından xoşu gəlmədiyi üçün narazı idi bu izdivacdan. Varvara Alekseyevnanın xeyirxah və ya kinli olduğunu bilmirdi, bu haqda fikirləşmirdi də, lakin onun nəcib qadın, il faut, öz dililə desək, ledi olmadığını Marya Pavlovna ilk tanışlıqdan görmüş və bu kədərləndirmişdi onu. Ona görə kədərlənmişdi ki, adət elədiyindən bu nəcabəti yüksək qiymətləndirirdi. Bilirdi ki, Yevgeni belə şeylərə çox həssasdır və bu sarıdan oğlunun çox dilxorçuluq çəkəcəyini duyur, hiss eləyirdi. Qız isə xoşuna gəlirdi. Özü də hər şeydən çox ona görə ki, Yevgeni sevirdi onu. Buna görə o da sevməliydi Lizanı. Və Marya Pavlovna buna hazır idi, özü də tamamilə səmimi surətdə.

Yevgeni anasını şən və məmnun halda gördü. Marya Pavlovna evi sahmana salır və gəlin gələn kimi özü çıxıb getmək istəyirdi. Yevgeni onu dilə tuturdu ki, getməsin. Bu məsələ hələ yarımçıq idi, həll edilməmişdi. Adəti üzrə axşam Marya Pavlovna kartla fal açırdı, Yevgeni kartları düzməkdə kömək edirdi ona. Onlar ən səmimi söhbətlərini bu vaxt eləyirdilər. Marya Pavlovna kartları bir də yığıb qatışdırdı, stolun üstünə düzməzdən əvvəl Yevgeniyə baxdı və bir qədər tutula-tutula dedi:

– Jenya, mənim sözüm vardı sənə. Şübhəsiz, mən heç nə bilmirəm, amma hər halda məsləhət görürəm, evlənməzdən qabaq subaylıqla bağlı bütün işlərinə, vərdişlərinə son qoymalısan ki, daha heç nə səni və allah göstərməsin, arvadını narahat eləməsin. Başa düşürsən məni?

Və Yevgeni həqiqətən o saat başa düşdü ki, Marya Pavlovna onun Stepanida ilə hələ payızdan bəri son qoyduğu əlaqələrə işarə vurur və bütün tənha qadınlar kimi o da bu əlaqələrə lazım olduğundan çox əhəmiyyət verir. Yevgeni qızardı və əslində utandığından deyildi bu qızarmaq, ondan idi ki, əziz Marya Pavlovna, istədiyindən eləsə də, hər halda özünə heç bir dəxli olmayan, heç nə anlamadığı və anlaya bilməyəcəyi bir işə qarışırdı. O dedi ki, gizlətməli heç bir işi yoxdur və indiyə qədər özünü elə aparmayıb ki, evlənməsinə mane ola bilən bir şey meydana çıxsın.

– Lap əla, dostum. Jenya, incimə məndən, – Marya Pavlovna pərt olub dedi.

Amma Yevgeni görürdü ki, anası sözünü qurtarmayıb, ürəyindəkini deməyib hələ. Elə də oldu. Bir az keçəndən sonra başladı ki, Yevgeni evdə olmayanda onu… Pçelnikovgilə uşağı xaç suyuna salmağa dəvət eləmişdilər.

İndi Yevgeni daha anasının zəvzəkliyindən doğan kədərdən və hətta utandığından yox, bu saat ona deyiləcək sözün mənasını qabaqcadan dərk etməsindən, bu duyğunun onun öz mülahizələri ilə bir araya sığmamasından yana qızardı. Elə Yevgeninin gözlədiyi kimi də oldu. Marya Pavlovna adicə söhbət edirmiş kimi, guya heç bir məqsəd-filan güdmədən başladı ki, bu il hamının oğlu olur, deyəsən müharibə olacaq. Vasinlərin də oğlu olub, Pçelnikovun cavan gəlini də ilk qarına oğlan doğub. Marya Pavlovna bu haqda elə-belə danışmaq istəyirdi, di gəl, oğlunun pörtməsini, pensnesini tez-tez çıxarıb taxmasını, tələsik papiros yandırmasını görəndə özü də utandı. Səsini kəsdi. Yevgeni də danışmırdı və bu sükutu pozmaq üçün bir söz tapa bilmirdi. Hər ikisi başa düşdü ki, anlayıblar bir-birini.

– Bəli, hər şeydən əvvəl, kənddə ədalət hökm sürməlidir. Daha əmin kimi, birini əzizləyib, qalanlarını gözdən salmaq yaramaz.

– Anacan, – birdən Yevgeni dilləndi, – bunu nə üçün dediyinizi yaxşı bilirəm. Nahaq yerə narahat olursuz. Gələcək ailə həyatı mənim üçün elə müqəddəsdir ki, ona xələl dəyməsinə heç vaxt razı olmaram. Amma subaylığımda olan şeylər də tamamilə qurtarıb. Və mən heç vaxt, heç bir əlaqəyə girməmişəm, heç kim də məndən heç nə tələb eləyə bilməz.

– Lap yaxşı, mən şadam, – anası dedi. – Sənin alicənab fikirlərindən xəbərdaram.

Yevgeni bu sözləri özünə verilən qiymət kimi qəbul edib susdu.

Ertəsi gün tezdən adaxlısı barədə, dünyada Stepanidadan savayı hər şey barədə fikirləşə-fikirləşə şəhərə yola düşdü. Lakin kilsəyə yaxınlaşanda, elə bil kilsədən qayıdan camaatla qəsdən qarşılaşdı ki, o, yadına düşsün. Əvvəl qoca Matveylə Semyon, cavan oğlanlar və qızlar göründülər, sonra da yaşlı bir qadın və bir də ona nə isə tanış gələn bərbəzəkli, al qırmızı yaylıq örtmüş cavan qadınla rastlaşdı. Yüngül, gümrah addımlarla yeriyən bu gəlinin qucağında uşaq vardı. Bərabərləşəndə yaşlı qadın köhnə qaydayla ayaq saxlayıb, təzim elədi, uşaqlı gəlin isə təkcə başını əydi və yaylığın altından ona tanış olan gülümsər gözlər parıldadı.

«Bəli, odur, amma hər şey qurtarıb və daha ona tərəf baxmağa dəyməz. Və bəlkə uşaq da mənimdir, – ağlından bir fikir keçdi, – Yox, cəfəngiyatdır. Onun yanına gəlsə də, əri vardı». Yevgeni heç vaxtı da hesablamadı. Özlüyündə qərara almışdı ki, bu iş onun sağlamlığı üçün lazım idi və o bundan ötrü pul verirdi, başqa heç nəyin dəxli yox idi ona; Stepanida ilə onun arasında heç bir əlaqə yoxdur, olmayıb, ola bilməz və olmamalıdır. O, nəinki vicdanının səsini boğmağa çalışmırdı, vicdanın özü heç nə demirdi və anasıyla söhbətdən və yolda rast gəlməsindən sonra, bir dəfə də olsun onu xatırlamadı.

Yaz ağzı Yevgeni şəhərdə nikahlandı və nikahdan dərhal sonra arvadını da götürüb, kəndə yola düşdü. Evi adəti üzrə cavan ər-arvada layiq bəzəyib, sahmanlamışdılar. Marya Pavlovna çıxıb getmək istəyirdi, Yevgeni, əsasən isə Liza onu qalmağa razı saldı. Amma həyətdəki ayrıca evə köçdü.

Və Yevgeninin yeni həyatı başlandı.

Ailə həyatının birinci ili Yevgeni üçün çətin oldu. Ona görə çətin oldu ki, elçiliyə başladığı vaxt birtəhər təxirə saldığı işlər indi, evlənəndən sonra hamısı birdən tökülmüşdü üstünə.

Borclardan yaxa qurtarmaq mümkün olmadı. Bağ mülkünü satıb, ən vacib borcları qaytardı, amma hələ borcu qalmışdı, pul isə yox idi. Torpaqları yaxşı gəlir verdi, amma o, qardaşına da pul göndərməli, toy üçün ayırmalı idi, bir sözlə pul yox idi, zavodu da dayandırmaq lazım gəlirdi. Bu vəziyyətdən bircə çıxış yolu vardı ki, o da arvadının pullarından istifadə eləmək idi. Ərinin vəziyyətini başa düşən kimi Liza özü bunu tələb elədi. Yevgeni razı oldu, amma bir şərtlə ki, mülkünün yarısı üçün arvadının adına qəbalə düzəltdi. Əlbəttə ki, bunu arvadına görə eləmədi, bununla təhqir etmiş olardı onu, qaynanasından yana düzəltdi qəbaləni.

Evliliyinin birinci ilində Yevgeninin həyatını zəhərləyən bir həmin bu işlər idi – gah müvəffəqiyyətli olur, gah da uğursuzluq gətirirdi, – ikincisi isə arvadının xəstəliyi idi. Evlənmələrindən yeddi ay sonra Lizaya bədbəxtlik üz verdi. O, şəhərdən qayıdan ərini qarşılamaq üçün şarabana² minib, yala çıxdı, at dinc at idi, amma bir balaca oynaqladı. Liza qorxub, arabadan yerə atıldı. Yaxşıdı ki, hələ təkərə ilişmədi. Artıq hamilə idi, elə həmin axşam ağrıları başlandı və uşaq saldı və bundan sonra uzun müddət özünü düzəldə bilmədi. Gözlədiyi uşağı itirməsi, arvadının xəstələnməsi və bununla bağlı qanqaralıq, başlıcası isə Lizanın xəstələnməsini eşidən kimi onlara köçmüş qayınanası Yevgeninin həyatını dözülməz eləmişdi.

Lakin vəziyyətin belə ağır olmasına baxmayaraq, bu birinci ilin axırında Yevgeni özünü çox yaxşı hiss eləyirdi. Əvvəla, öz məqsədinə – dağılmış təsərrüfatı babasının vaxtındakı kimi, amma yeni formada bərpa edib qaydaya salmaq arzusuna çətinliklə də olsa, çatmaqda idi. İndi artıq borcları ödəmək üçün bütün mülkü satmaq barədə heç söhbət də ola bilməzdi. Əsas malikanə arvadının adına yazılsa da, xilas edilmişdi və əgər çuğundur yaxşı məhsul versə, qiymətlər də yaxşı olsa, onda gələn il bu gərginliyi və ehtiyacı gen-bolluq əvəz eləyəcəkdi. Bu, işin bir tərəfiydi.

Özünü yaxşı hiss eləməyinin ikinci səbəbi bu idi ki, arvadından çox razıydı, ondan hər nə gözləsəydi, hər halda indi gördüyünü gözləmirdi, gözlədiyindən qat-qat artıq idi qabağına çıxan. Cəhd göstərməyinə baxmayaraq, məhəbbətdən doğan heyranlıq, vəcd, riqqət alınmırdı, alınsa da, çox zəif çıxırdı; lakin bütün bunlar həyatlarının şən, fərəhli, yüngül keçməsinə səbəb olurdu. Yevgeni bunun səbəbini bilməsə də, beləydi.

Səbəb isə bu idi ki, nikahdan dərhal sonra Liza özünə təlqin elədi ki, bir dünya adamın içərisində hamıdan ağıllısı, yüksəyi, təmizi, nəcibi, mərhəmətlisi Yevgeni İrtenevdir və buna görə də hamının vəzifəsi bu İrtenevə qulluq göstərməkdir. Di gəl, hamını buna məcbur eləmək mümkün deyil və buna görə də özü eləməlidir, bütün gücünü, bacarığını əsirgəməməlidir bundan yana. Liza belə də eləyirdi, qəlbinin bütün gücünü ərinin nələri sevdiyini, nələrdən xoşu gəldiyini müəyyənləşdirməyə, yaratmağa, düzəltməyə sərf edirdi.

Lizada ərini sevən qadına məxsus bütün xüsusiyyətlər vardı və ərinə olan bu həqiqi məhəbbətin sayəsində o, Yevgeninin ürəyindən keçəni o saat duyurdu. Yevgeniyə belə gəlirdi ki, ürəyindəkiləri arvadı onun özündən qabaq hiss eləyir. Liza onun ovqatının nə vəziyyətdə olduğunu duyur və buna uyğun da davranır, buna görə də heç vaxt ərinin hisslərinin təhqir olunmasına yol vermir, əksinə, ovqatı təlx olanda – yüngülləşdirməyə, kök olanda isə bunu daha da artırmağa çalışırdı. Liza onun təkcə hisslərini yox, fikirlərini də oxuya bilirdi. Kənd təsərrüfatı ilə, zavodla, təhkimli kəndlilərlə bağlı, özü də ona son dərəcə yad olan şeylərdən baş çıxarır və bu məsələlərdə nəinki əri ilə söhbət edir, hətta Yevgeninin dediyinə görə, çox vaxt faydalı, əvəzedilməz məsləhətlər verirdi. Liza şeylərə, insanlara, bütün dünyaya yalnız ərinin gözüylə baxırdı. O, anasını sevirdi, lakin görəndə ki, anası onların işinə qarışanda Yevgeninin acığı tutur – o saat ərinin tərəfinə keçdi və özü də bunu elə qətiyyətlə elədi ki, Yevgeni sakitləşdirməli oldu onu.

Bütün bunlardan başqa, onda həddən ziyadə zövq, nəzakət, başlıcası isə səbr, həlimlik vardı. Nə eləyirdisə, hay-küysüz, hiss olunmadan eləyirdi, gözəgörünən yalnız işin nəticəsi olurdu, yəni həmişə, hər yerdə təmizlik, səliqə, gözəllik nəzərə çarpırdı. Liza ərinin həyat idealını nədə gördüyünü dərhal anladı və evdə hər şeyi elə qurdu ki, ərinin xoşuna gəlsin. Çatışmayan bircə uşaq idi ki, buna da hələ ümid vardı. Qışda onlar Peterburqa akuşerin yanına getdilər və o hər ikisini inandırdı ki, Liza tamamilə sağlamdır və uşağı olacaq.

Və onların bu arzusu çin oldu. İlin axırına yaxın Liza yenidən uşağa qaldı.

Onların güzəranını zəhərləyən, daha doğrusu xoşbəxtlik üçün qorxu törədən – Lizanın qısqanclığı idi və o bu hisslərini boğmağa çalışır, büruzə vermir, amma daxilən əzab çəkirdi. Onun fikrincə, nəinki Yevgeni heç kimi sevə bilməzdi, – axı dünyada ona layiq qadın yox idi (özünün Yevgeniyə layiq olub-olmaması barədə Liza heç fikirləşmirdi); elə buna görə heç bir qadın onu sevməyə cəsarət eləyə bilməzdi.