BİRİNCİ KİTAB
BİRİNCİ FƏSİL
O il yayın axırlarında biz kənddə dayanmışdıq, qaldığımız balaca evdən çay və düzəngah görünür, bunlardan o yanda isə dağlar ucalırdı. Çayın yatağına günün altında quru və ağ görünən qənbər və çınqıl döşənmişdi, su isə şəffaf və iti idi, axarlarda göm-göy olurdu. Evin yanındakı yolun yanından qoşunlar keçirdi, onların qaldırdıqları toz ağacların yarpaqlarına yatırdı. Ağacların gövdələri, də toz ilə örtülmüşdü və həmin il yarpaqlar tez tökülməyə başlamışdı, biz də qoşunların yol ilə necə getməyinə, tozun burularaq havaya qalxmağına, küləyin tökülən yarpaqları qabağına qatıb aparmağına, sonra isə ağaran boş yolda ancaq yarpaqların tökülüb qalxmağına baxırdıq.
Düzən məhsuldar idi, orada çoxlu meyvə bağları vardı. Düzəndən o yandakı dağlar isə boz və çılpaq idi. Dağlarda vuruşma gedirdi və gecələr partlayışların alovları görünürdü. Qaranlıqda bunu şimşəyə oxşatmaq olardı; amma gecələr sərin keçirdi, havada tufan olacağı sezilmirdi.
Bəzən qaranlıqda pəncərələrimizin altından qoşunların keçdiyini və yedəyə alınmış topların yanımızdan ötdüyünü eşidirdik. Gecələr yolda hərəkət güclənirdi, yəhərlərinin hər iki tərəfinə döyüş sursatı ilə dolu yeşiklər yüklənmiş çoxlu qatır gedirdi, əsgərlərin əyləşdiyi boz yük maşınları ötüb keçirdi, yük vurularaq üstünə brezent çəkilmiş və çox da sürətli olmayan maşınlar irəliləyirdi. Gündüzlər də yedəyə alınmış ağır toplar keçib gedirdi, uzun toplar yaşıl budaqlarla örtülü olurdu, yedəkçi maşınların üstünə sıx yaşıl budaqlar və tənək yığılırdı. Bizim dayandığımız yerdən şimalda vadi var idi, onun arxasında şabalıd meşəsi başlayırdı, daha sonra çayın biz tərəfdə olan sahilində bir dağ da ucalırdı. O dağı da almaq istədilər, amma bir şey çıxmadı, payız düşəndə, yağışlar başlarkən şabalıdın bütün yarpaqları töküldü, budaqlar çılpaq qaldı, ağacların gövdələri yağışdan qaraldı. Meynələr də seyrəldi, çılpaqlaşdı və hər yer su içində, bomboz payıza xas halda ölgün idi. Çayın üstünü duman bürüyürdü, buludlar dağlara doğru sürünürdü, yük maşınları yolda palçığı ətrafa sıçradırdı, kirli və su içində olan əsgərlər öz plaşlarına bürünüb gedirdilər; onların tüfəngləri yaş idi, kəmərlərindəki iki dəri patron çantası, nazik 6,5 millimetrlik patron daraqlarından ağırlaşmış boz dəri çantalar qabaq tərəfdən plaşın altından elə çıxmışdı ki, elə bil yol ilə gedən əsgərlər altı aylıq hamilə idilər.
Çox iti gedən balaca boz minik maşınları ötüb keçirdi; adətən şoferin yanında zabit əyləşirdi, arxada da zabitlər oturardılar. Bu maşınlar yük maşınlarından daha çox palçıq sıçradardı, əgər zabitlərdən birinin boyu lap balaca idisə və arxada iki generalın arasında otururdusa, çox balaca olduğundan üzü görünmürdüsə, ancaq kepisinin təpəsi və ensiz kürəkləri nəzərə çarpırdısa, həm də maşın lap iti gedirdisə, onda bu ehtimal ki, kral idi. O, Udinedə yaşayırdı və demək olar, hər gün bu yol ilə keçirdi ki, görsün işlər necə gedir, işlər isə çox pis gedirdi.
Qışın girməsi ilə fasiləsiz yağışlar başladı, yağışların yağması ilə isə vəba başladı. Amma onun yayılmasına imkan vermədilər, odur ki, bütün dövr ərzində bundan orduda cəmi yeddi min adam öldü.
İKİNCİ FƏSİL
O biri il çoxlu qələbə oldu. Vadinin o tərəfindəki dağ və şabalıd meşəliyinin olduğu yamac alındı və düzəndən cənubdakı yaylada da qələbələr oldu və avqust ayında biz çayı keçib Qorisiyada, divarlarına al-qırmızı liana sarmaşan evdə yerləşdik, hündür hasarlı bağda isə fəvvarə və sıx kölgəli çoxlu ağac var idi. İndi döyüşlər yaxındakı dağlarda, bizdən cəmi bir mildən az olan məsafədə gedirdi. Çox yaxşı şəhər idi, bizim ev isə çox gözəl idi. Çay bizim evin arxa tərəfindən axırdı, şəhər də çox asanlıqla tutulmuşdu, lakin şəhərin dalındakı dağları almaq mümkün olmadı, mən də sevinirdim ki, müharibə qurtararsa, görünür, avstriyalılar bir vaxt bura qayıtmaq fikrindədirlər, çünki onlar şəhəri elə bombardman etmirdilər ki, onu dağıtsınlar, elə-belə, qayda-qanun xatirinə edirdilər. Əhali şəhərdə qalmışdı və orada hospitallar, kafelər var idi, döngələrdə toplar qoyulmuşdu, iki fahişəxana da var idi – biri əsgərlərdən ötrü, digəri zabitlərdən ötrü; yay çıxarkən gecələrin sərin keçməsi, döyüşlərin yaxın dağlarda getməsi, mərmilərin körpünün dəmirini əzməsi, çay kənarında döyüş meydanı olmuş yerdə dağıdılmış tunel, meydanın ətrafındakı ağaclar və meydana gedən küçələr boyu iki cərgə uzanan ağaclar, – bütün bunlar və bir də şəhərdə qızların olması, kralın öz boz maşınında yanımızdan ötüb keçməsi, indi onun üzünü və boynu uzun balaca fiqurunu görməyin mümkün olması, – bütün bunlar bir də divarları mərmi ilə dağıdılmış və içərisi gözlənilmədən boşalmış evlər, bağlarda və bəzən də küçələrdə mala və xırda daş yığını, bir də Karsoda işlərin yaxşı getməsi bu ilin payızını keçən ilin kənddə durduğumuz payızından əsaslı surətdə fərqləndirirdi. İndi müharibə də başqa cür olmuşdu.
Şəhər kənarında olan dağın üstündəki palıd meşəsi məhv edilmişdi. Yayda biz şəhərə gələrkən bu meşə yaşıl idi, indi isə ondan kötüklər və parçalanmış ağacların gövdələri qalmışdı, bütün torpaq alt-üst olmuşdu və bir dəfə, payızın axırında, əvvəllər palıd, meşəsi olan həmin yerdən baxarkən gördüm ki, dağın arxasından bulud gəlir. Bulud sürətlə gəlirdi və günün üzü tutqun sarı rəng aldı, sonra da hər tərəf bozardı, səma tutuldu və bulud dağın üstünə yatdı, birdən bizi də bürüdü, bu, qar idi. Küləyin səmti ilə qar çəpəki yağırdı, çılpaq yer qarın altında qalırdı, ancaq ağacların kötükləri görünürdü, qar topların üstünə yatırdı və səngərlərin arxasından ayaqyoluna tərəf gedən yerlərdə qarın üstünə izlər düşmüşdü.
Axşam şəhərə enib zabitlərin fahişəxanasında pəncərənin qarşısında, dostumun yanında oturmuşdum, qabağımızda bir şüşə asti və iki stəkan var idi. Bayırda qar yağırdı, pəncərədən qarın yavaş-yavaş və topa-topa yağmasına baxıb başa düşürdük ki, bu ilimiz batdı. Çayın yuxarı axarındakı dağlar alınmamışdı; çayın o biri sahilində də heç bir dağ alınmamışdı. Bütün bunlar gələn ilə qalmışdı. Dostum küçədə palçığın içi ilə ehtiyatla addımlayan bizim polk keşişini gördü və onun diqqətini cəlb etmək üçün şüşəni döyməyə başladı. Keşiş başını qaldırdı. O, bizi görüb gülümsündü. Dostum onu barmağı ilə çağırdı. Keşiş başını tərpədərək ötüb keçdi. Axşam zabitlər yeməkxanasında hamı oturub ciddi tərzdə və tələsə-tələsə spagetti yeyirdi, spagettini çəngələ batırıb elə qaldırırdıq ki, ucları havadan sallansın və ağıza aparmaq mümkün olsun, a da spagettini çəngələ keçirib azca qaldıran kimi ara vermədən ağzımıza soxurduq, üstündən isə səbətə geydirilmiş mətərədən şərab içirdik, – mətərə dəmir piştaxtanın üstündə ləngər vururdu, şəhadət barmağı ilə mətərənin boğazını əyən kimi, elə həmin əlində tutduğun stəkana al-qırmızı, ağızı qamaşdıran və ləzzətli şərab axırdı. Spagettini yeyəndən sonra kapitan keşişə sataşmağa başladı.
Keşiş cavan idi və tez qızarırdı, geydiyi forma da bizimki kimiydi, ancaq boz frençinin sol döş cibinin üstünə tünd qırmızı məxmərdən xaç tikilmişdi. Kapitan ancaq mənim xatirimə pozuq italyan dilində danışırdı, nədənsə belə hesab edirdi ki, bu cür hər şeyi daha yaxşı başa düşə bilərəm və heç bir şeyi ötürmərəm.
– Bu gün keşiş qız yanın gəlir deyərək kapitan keşişə və mənə baxdı.
Keşiş gülümsündü və qızardı. Başını tərpətdi. Kapitan tez-tez onu lağa qoyardı.
– Belə deyil? – kapitan soruşdu. – Mən bu gün keşiş qız yanında gördü.
– Yox, – keşiş cavab verdi. Qalan zabitlər kapitanın lağlağısı ilə əylənirdilər.
– Keşiş qız yox, – kapitan davam etdi. – Keşiş heç vaxt qız yox, – o, məni başa saldı. O, gözlərimin içinə baxa-baxa və keşişi də nəzərdən qaçırmadan stəkanımı götürüb doldurdu.
– Keşiş hər gecə öz-özünə, – ətrafdakıların hamısı gülüşdü. – Başa düşürsünüz? Keşiş hər gecə öz-özünə, – kapitan əli ilə göstərdi və ucadan qəhqəhə çəkdi. Keşiş buna zarafat kimi baxırdı.
Mayor:
– Papa istəyir ki, müharibəni avstriyalılar udsunlar, – dedi. – O, Frans-İosifi sevir. Bir baxın, görün avstriyalılar pulu hardan əldə edirlər. Mən ateistəm.
– Siz heç «Qara donuz»u oxumusuz? – leytenant soruşdu. – Mən sizdən ötrü taparam. Mənim inamımı sarsıdan bax bu kitabdır.
Keşiş:
– Bu murdar və pis kitabdır, – dedi. – Ola bilməz ki, bu doğrudan da sizin xoşunuza gəlsin.
– Çox faydalı kitabdır, – leytenant söylədi. – Orada keşişlər barədə hər şey deyilir. Sizin xoşunuza gələr, – o mənə dedi.
Mən keşişə baxıb gülümsündüm, o da şamın şöləsi üstündən mənə gülümsündü.
– Onu oxumayın, – dedi.
– Mən sizin üçün taparam, – leytenant söylədi.
Mayor:
– Bütün düşünən adamlar ateistdirlər, – dedi. – Amma mən masonluğu da qəbul etmirəm.
– Mən isə masonluğu qəbul edirəm. Bu xeyirxah təşkilatdır.
Kim isə içəri girdi və mən qapının arasından qarın neçə yağdığını gördüm.
– Madam ki, qar yağır, onda hücum olmayacaq, – dedim.
Mayor:
– Əlbəttə, olmayacaq, – dedi. – İndi məzuniyyət alsanız pis olmaz. Romaya, Neapola, Siciliyaya gedərsiz…
– Qoy o, Amalfiyə getsin, – leytenant dedi. – Mən Amalfidə-ki qohumlarıma məktub yazıb sizə verərəm. Onlar sizi öz oğul-ları kimi sevərlər.
– Qoy o, Palermoya getsin.
– Kapriyə getsə, daha yaxşıdır.
Keşiş dedi:
– Mən istərdim ki, siz Abrutssıya gedib Kaprakottada mənim qohumlarımın qonağı olaydız.
– Abrutssıya getmək ona çox da lazımmış. Orada qar buradakından da çoxdur. Kəndlilərə baxıb ləzzət alacaq? Qoy mədəniyyət və sivilizasiya mərkəzlərinə getsin.
– Elə yerə getsin ki, orada gözəl qızlar var. Mən sizə Neapoldakı adresləri verərəm. Qəşəng cavan qızlar – hamısı da analarının yanında. Ha-ha-ha!
Kapitan yumruğunu açdı, baş barmağını qaldırıb, qalanlarını Çin kölgələri göstərənlər kimi araladı. Divara onun əlinin kölgəsi düşmüşdü. O, yenə pozuq dildə danışmağa başladı.
– Siz bu cür getdi, – o, baş barmağını göstərdi, – bu cür isə qayıtdı, – o, çeçələ barmağına toxundu. Hamı güldü.
– Baxın, – deyə kapitan onlara müraciət etdi. O, yenə barmaqlarını araladı. Şamın şöləsi barmaqların kölgəsini yenə divara saldı. O, baş barmağından başlayaraq beş barmağının beşini də bir-bir saydı: sotto tenente1 (baş barmaq), tenente2 (şəhadət barmağı), capitano3 (orta barmaq), maggiore4 (adsız barmaq) və tenente-colonello5 (çeçələ barmaq). – Siz sotto-tenente kimi gedirsiniz! Siz tenente-colonello kimi qayıdırsınız.
Hamı güldü. Kapitanın Çin kölgələri çox müvəffəqiyyətli keçdi. O keşişə baxıb çığırdı.
– Keşiş hər gecə öz-özünə! – hamı güldü.
– Elə bu saat gedin məzuniyyətə, – mayor dedi.
Leytenant:
– Təəssüf ki, sizinlə birlikdə gedə bilmirəm, yoxsa hər şeyi sizə göstərərdim, – dedi.
– Geri dönəndə qramofon gətirin.
– Yaxşı opera valları gətirin.
– Karuzonu gətirin.
– Karuzonu gətirməyin. O ulayır.
– Bacarırsızsa, siz də o cür ulayın!
– O ulayır. Deyirəm sizə ki, ulayır.
– Mən istərdim ki, siz Abrutssıda olaydız, – keşiş dilləndi. Qalanların hamısı səs-küy salırdı. – Orada yaxşı ov etmək olur. Camaatımız da yaxşıdır, qış soyuq keçsə də, hava aydın və quru olur. Siz bizim evimizdə yaşaya bilərdiniz. Atam ova çox həvəskardır.
Kapitan:
– Hə, gedək, – dedi. – Biz bordelə getməli, yoxsa bağlanar.
– Gecəniz xeyrə qalsın, – keşişə dedim.
– Gecəniz xeyrə qalsın, – o, cavab verdi.
ÜÇÜNCÜ FƏSİL
Məzuniyyətdən qayıdanda, biz hələ də o şəhərdə idik. Şəhərin ətrafına indi daha çox top yığmışdılar, bahar da girmişdi. Çöllər yaşıllaşmışdı və tənəklərin üstündə kiçicik yarpaqlar açılmışdı; yol kənarındakı ağaclarda kiçik yarpaqlar göyərmişdi və dənizdən meh əsirdi. Mən şəhəri, təpəni və təpənin kənarındakı köhnə qəsri görürdüm, uzaqlarda isə yamacları azca yaşıllaşmış dağlar, boz dağlar ucalırdı. Şəhərdə toplar çoxalmışdı, bir neçə yeni hospital açılmışdı, küçələrdə ingilislərə, bəzən də ingilis qadınlarına rast gəlmək olurdu və mərmilər bir neçə evi də zədələmişdi. İsti idi, havadan bahar qoxusu gəlirdi və mən ağaclar əkilmiş və günəşin qızdırdığı xiyabandan keçdim, günəşin şəfəqləri divara düşmüşdü, gördüm ki, biz yenə həmin evdə oluruq və bu vaxt ərzində elə bil heç bir şey dəyişməmişdir. Qapı açıq idi, divarın dibindəki skamyada günün altında bir əsgər oturmuşdu, yan qapının ağzında sanitar maşını dayanıb gözləyirdi, içəri girəndə isə daş döşəmələrin və xəstəxananın qoxusunu duydum. Heç bir şey dəyişməmişdi, ancaq indi bahar idi. Mən böyük otağın qapısından baxdım və gördüm ki, mayor stolun arxasında oturub, pəncərə açıqdır və gün otağa düşür. O, məni görmürdü, bilmirdim onun yanına gedib raport verim, yoxsa əvvəlcə yuxarı qalxıb üst-başımı təmizləyim. Mən yuxarı getməyi qət etdim.
Leytenant Rinaldi ilə olduğum otaq həyətə baxırdı. Pencərə açıq idi, çarpayımın üstünə adyal salınmışdı, divardan da mənim əşyalarım, uzunsov, dəmir futlyardakı əleyhqazım, həmin qarmaqdan da polad kaskam asılmışdı. Çarpayımın ayaq tərəfində sandıqçam, sandıqçanın üstündə də yağdan parıldayan uzunboğaz qış çəkmələrim qoyulmuşdu. Mənim səkkiz tinli zağlı lüləli, rahat, gözəl tünd qoz ağacından qundağı olan Avstriya modelli tüfəngim yataqların arasından asılmışdı. Ya-dıma düşdü ki, tüfəngin teleskop nişanı sandıqçadadır. Leyte-nant Rinaldi ikinci çarpayıda uzanıb yatırdı. O, mənim ayaq səslərimi eşidib oyandı, başını yastıqdan qaldırdı.
– Ciao,6 – dedi. – Hə, vaxtınızı necə keçirdiz?
– Çox gözəl.
Biz bir-birimizin əlini sıxdıq, sonra o, boynumu qucaqlayıb məni öpdü.
– Uf! – dedim.
– Siz kirlisiz, – dedi. – Sizə yuyunmaq lazımdır. Hardaydız, nə edirdiz. Hamısını birdəfəyə deyin.
– Hər yerdə olmuşam. Milanda, Florensiyada, Romada, Neapolda, Villa-San-Covannidə, Messinada, Taorminada…
– Lap dəmir yolu məlumat kitabçasıdır. Hə, bəs maraqlı macəralarınız olmadı?
– Oldu.
– Harada?
– Milan, Firenze, Roma, Napoli…
– Bəsdir. Deyin görək, hamısından yaxşı harada oldu?
– Milanda.
– Çünki birinci ora getmisiz. Siz ona harada rast gəldiz? «Kova»da? Hara getdiz? Sonra necə oldu? Hamısını birdəfəyə deyin. Gecə qaldız?
– Bəli.
– Nə olsun ki. İndi bizim də burada gözəl qızlarımız var. Təzə, cəbhədə ilk dəfədirlər.
– Nə danışırsız?
– İnanmırsız? Bu gün gedərik, özünüz görərsiz. Şəhərə qəşəng və cavan ingilis qızları gəlib. İndi mən miss Barkliyə vurulmuşam. Mən sizi tanış edərəm. Ehtimal ki, mən miss Barkli ilə evlənəcəyəm.
– Mən yuyunub raport verməyə getməliyəm.
– Siz gedəndən sonra biz əl-ayağın donmasından, sarılıqdan, süzənəkdən, özünü qəsddən şikəst etməkdən, bərk və yumşaq şankrdan başqa heç bir şey bilmirik. Hər həftə qaya parçası birinə dəyib yaralayır. Əsl yaralı bir neçə nəfərdir. Gələn həftədən müharibə yenə başlayır. Daha doğrusu, ehtimal ki, yenə başlayacaq. Belə deyirlər. Necə bilirsiz, miss Barkli ilə evlənməyimə dəyər? Əlbət ki, müharibədən sonra.
– Şübhəsiz, – dedim və tası ağzınacan su ilə doldurdum.
– Axşam hamısını mənə danışarsız, – Rinaldi dedi. – İndi isə mən yatmalıyam ki, miss Barklinin yanına gedəndə təravətli və qəşəng görünüm.
Mən frençimi və köynəyimi çıxartdım və tasdakı soyuq su ilə yuyundum. Dəsmal ilə bədənimi sürtə-sürtə ətrafa boylanırdım, həm pəncərəyə və həm də yatağında gözüyumulu uzanmış Rinaldiyə baxırdım. O, qəşəng idi, mənimlə yaşıd idi, özü də Amalfidən idi. O, öz cərrah işini sevirdi və biz yaxın dost idik. Mənim nəzərlərimi hiss edərək gözlərini açdı.
– Pulunuz var?
– Var.
– Mənə əlli lirə borc verin.
Mən əllərimi silib divardan asılmış frençimin qoltuq cibindən pul kisəsini çıxartdım. Rinaldi pulu alıb bükdü, yatağından durmadan şalvarının cibinə soxdu. O gülümsündü.
– Mən miss Barkliyə pullu adam təsiri bağışlamalıyam. Siz mənim əziz sadiq dostum və maliyyə himayəçimsiz.
– Ay sizi, – dedim.
Axşam zabitlər yeməkxanasında mən keşişlə yanaşı oturmuşdum, Abrutssıya getməməyim onu bərk məyus etdi və gözləmədiyim halda o, bundan incidi. O mənim barəmdə atasına yazıbmış, onlar da mənim gəlişimə hazırlıq görübmüşlər. Bu barədə ondan çox özüm təəssüf edirdim, amma heç özüm də bilmirəm niyə getmədim. Mən ona izah etməyə çalışdım ki, onlara getməyi çox arzu edirdim, amma ortaya o qədər iş çıxdı ki, mümkün olmadı, nəhayət, o, başa düşdü və inandı ki, mən doğrudan da onlara getmək istəmişəm və sonra hər şey, demək olar, düzəldi. Mən çoxlu şərab, sonra da streqa ilə qəhvə içdim və xumarlanaraq danışmağa başladım ki, nəyə görə adam istədiyinə nail olmur; heç vaxt nail olmur.
Başqaları səs salıb mübahisəyə girişincə biz söhbət etdik. Mən Abrutssıya getmək istəyirdim. Lakin getmədim, o yerlərdə yollar buz bağlayır və dəmir kimi bərkiyir, soyuqlar düşəndə hava aydın və rütubətsiz olur, yerə düşmüş quru qar ətrafa səpələnir, qarın üstündə dovşan izləri qalır, kəndlilər rast gələrkən papaqlarını çıxarır və səni «don» deyə çağırırlar və orada yaxşı ov olur. Mən bu yerlərə getmədim, getdiyim yer-lərdə isə boğanaq kafelər var idi, gecələr otaq adamın başına fırlanırdı, otağın dayanması üçün divara baxmalı olurdun, ge-cələr sərxoş halda yatağa girirsən, həm də bilirsən ki, bundan başqa daha heç bir şey yoxdur, sonradan ayılanda isə yanında yatanın kim olduğunu bilməməyin sənə elə qəribə gəlir ki, eyş-işrət içində dünya sənə xəyali görünür və səni elə bərk həyə-cana salır ki, gecə vaxtı bilmədən və düşünmədən qəti əmin olursan ki, hər şeyi indidən başlamaq lazımdır. Bu vaxt birdən dərin düşüncələrə qapılır və yuxuya gedirsən, bəzən səhər oyanıb görürsən ki, nə vardısa, artıq yoxdur, özü də bu çox kobud şəkildə, açıq və aydın nəzərə çarpır, bəzən də haqq üstündə mübahisə olur. Bəzən hər halda hələ yaxşı keçir, isti olur, uzanıb xumarlanırsan, səhər yeməyi və nahar da olur. Bə-zən heç xoş bir şey olmur və tezliklə küçəyə çıxmağına sevinir-sən, lakin ertəsi gün yenə də eyni şey təkrar edilir, o biri gecə də həmçinin. Mən çalışırdım ki, gecələr haqqında və həmçinin gündüz ilə gecənin fərqindən danışım, həm də soyuq və aydın gündüzdən gecənin nə üçün yaxşı olduğunu söyləyim, lakin indi danışa bilmədiyim kimi, mən bunu o vaxt da danışa bilmədim. Əgər siz də belə şeylər görmüsüzsə, onda başa düşərsiz. O belə şeylər görməsə də, başa düşdü ki, mən doğrudan da Abrutssıya getmək istəmişəm, amma getməmişəm, bir çox cəhətdən bir-birimizə oxşasaq da və tamam başqa-başqa adamlar olsaq da, biz dost olaraq qaldıq. O, həmişə mənim bilmədiyim şeyləri bilərdi və bildikdən sonra həmişə unutmağa hazır idi. Mən bunu ancaq sonralar başa düşdüm, o vaxtlar isə başa düşmürdüm. Biz hələ də yeməkxanada oturmuşduq. Hamı yeyib qurtarmışdı, ancaq mübahisə etməkdə idilər. Keşişlə mən susurduq, bu vaxt kapitan çığırdı:
– Keşiş darıxır. Keşiş qızsız darıxır.
– Mən darıxmıram, – keşiş söylədi.
– Keşiş darıxır. Keşiş istəyir ki, müharibəni avstriyalılar udsunlar, – kapitan dedi. Qalan adamlar susurdular. Keşiş başını tərpətdi.
– Yox, – dedi.
– Keşiş istəmir ki, biz hücuma keçək. Doğrudanmı siz istəmirsiz ki, biz hücuma keçək?
– Yox. Madam ki, müharibə gedir, məncə biz hücuma keçməliyik.
– Hücuma keçməliyik. Hücuma keçəcəyik.
Keşiş başı ilə təsdiq etdi.
– Əl çəkin ondan, – mayor dilləndi. – O, yaxşı oğlandır.
– Hər halda o, burada heç bir şey edə bilməz, – kapitan cavab verdi. Biz hamımız qalxıb stolun arxasından çıxdıq.
DÖRDÜNCÜ FƏSİL
Səhər məni qonşu bağdakı batareya səsi oyatdı və gördüm ki, pəncərəyə gün düşüb, yatağımdan qalxdım. Pəncərəyə yanaşıb bayıra boylandım. Cığırlardakı çınqıllar yaş idi və otlar şehdən islanmışdı. Batareya iki yaylım atəşi açdı və hər dəfə də partlayış olurmuş kimi hava titrədi, bunun təsirindən pəncərə şüşələri cingildədi, mənim də pijamamın ətəkləri yelləndi. Toplar görünmürdü, mərmilər isə ehtimal ki, lap başımızın üstündən ötüb keçirdi. Batareyanın lap yaxında olması pis təsir bağışlayırdı, lakin özümüzə təskinlik verirdik ki, bu toplar ən ağır toplar deyil. Pəncərəyə baxanda, yola çıxan yük maşınının gurultusunu eşitdim. Geyinib aşağı düşdüm və mətbəxdə qəhvə içib qaraja getdim.
Uzun talvarın altında sıra ilə on maşın düzülmüşdü. Bunlar nəhəng kuzovlu kəsikburun sanitar avtomobilləri idi, mebeldaşıyan furqonlar kimi boz rənglənmişdi. Mexaniklər həyətdə dayanan belə bir maşınla əlləşirdilər. Daha üç maşın dağlarda, sarğı məntəqələrində idi.
– Bu batareya atəş altında olurmu? – Mən mexaniklərin birindən soruşdum.
– Yox, signor tenente7. Onun qabağını təpə saxlayır.
– İşləriniz necədir?
– Pis deyil. Bu maşın heç bir şeyə yaramır, qalanları isə saz-dır, – O, işini saxlayıb gülümsündü. – Siz məzuniyyətdə idiniz?
– Bəli.
O, əlini sviterinə sürtüb dodaqaltı güldü.
– Vaxtınız yaxşı keçdi?
Onun yoldaşları da gülümsəyirdilər,
– Pis olmadı, – dedim. – Bu maşına nə olub?
– Heç bir şeyə yaramır. Gah orası xarab olur, gah burası.
– İndi nə olub?
– Porşen halqalarını dəyişmək lazımdır.
Motor açıldığından və hissələr ayaqyerinə yığıldığından maşın soyulmuş və korlanmış kimi görünürdü, mən onları maşının yanında qoydum, talvarın altına keçib bütün maşınları bir-bir nəzərdən keçirdim. Maşınlar nisbətən təmiz idi, bəziləri lap təzəcə yuyulmuşdu, o biriləri isə azca tozlu idi. Mən şinləri diqqətlə nəzərdən keçirib daşa dəyərək kəsilən və cızılan yerləri axtardım. Elə bil ki, hər şey öz qaydasında idi. Mənim burada olub-olmadığımdan və hər şeyə özümün nəzarət edib-etməməyimdən, görünür, heç bir şey dəyişməmişdi. Mən elə təsəvvür edirdim ki, maşınların vəziyyəti, bu və ya digər hissələrin gətirilməsi imkanı, xəstə və yaralıların dağlardakı sarğı məntəqələrindən fasiləsiz daşınması, onların bölgü məntəqələrinə gətirilməsi, sonra da sənədlərdə göstərildiyi kimi, hospitallarda yerləşdirilməsi xeyli dərəcədə məndən asılıdır. Amma görünür, mənim burada olub-olmamağımın əhəmiyyəti yox imiş.
– Hissələr tapmaqda bir çətinliyiniz olub? – Mən baş mexanikdən soruşdum.
– Xeyr.
– Yanacaq anbarı indi hardadır?
– Elə həmin yerdə.
– Çox gözəl, – dedim, evə qayıdıb zabitlərin yeməkxanasında bir fincan da qəhvə içdim. Qəhvə açıq-boz rəngdə idi, qatılaşmış süd töküldüyündən şirindi. Gözəl bir yaz səhəri idi. Adamın burnunda quruluq hiss olunurdu, bu da günün isti keçəcəyini bildirirdi. Həmin gün mən dağlardakı postları gəzdim və şəhərə axşama yaxın qayıtdım.
– Görünür, mənim burada olmadığım müddətdə işlər düzəlmişdi. Eşitdim ki, tezliklə hücumun başlanacağı gözlənilir. Bizim xidmət göstərdiyimiz diviziya çayın yuxarılarında hücuma keçməli idi və mayor mənə dedi ki, hücum zamanı postlara diqqət yetirim. Hücum edən hissələr dərədən yuxarıda çayı keçməli və dağın yamacı boyu səpələnməli idilər. Maşınlar üçün postları mümkün olduqca çaya yaxın yerdə seçmək və onları daldala saxlamaq lazım idi. Maşınlar üçün yeri, əlbəttə, piyada qoşun təyin etməliydi, amma elə bilirdilər ki, planı biz işləyib hazırlayırıq. Bu, sizdə hərbi fəaliyyət illüziyası yaradan amillərdən biri idi.
Mən bütün toz və çirk içində idim və yuyunmaq üçün öz otağıma keçdim. Rinaldi əlində Hüqonun ingilis qrammatikası kitabını tutaraq çarpayıda oturmuşdu. O, tam formada idi, ayaqlarına qara başmaq geymişdi, saçları parıldayırdı.
O məni görərkən:
– Çox gözəl, – dedi. – Mənimlə miss Barkliyə qonaq gedə-cəyik.
– Yox.
– Hə. Siz gedəcəksiz, çünki mən sizdən xahiş edirəm, özü də elə edin ki, onun xoşuna gələsiz.
– Hə, yaxşı. Amma qoyun özümü bir qaydaya salım.
– Yuyunun və elə bu cür də gedin.
Mən yuyundum, saçlarımı daradım, biz getməyə hazırlaşdıq.
Rinaldi:
– Dayanın, – dedi, – içsək, pis olmaz. – O öz sandıqçasını açıb butulkanı çıxartdı.
– Ancaq streqa olmasın, – dedim.
– Yox. Qrappadır.
– Yaxşı.
O, iki stəkan tökdü, biz şəhadət barmağımızı ayıraraq, stəkanlarımızı bir-birinə vurduq. Qrappa çox tünd idi.
– Adama birini də?
– Yaxşı, – dedim. Biz qrappadan ikinci stəkanı da içdik. Rinaldi butulkanı götürdü və biz aşağı düşdük. Şəhərdə gedərkən isti idi, ancaq gün əyildiyindən hava adama xoş gəlirdi. İngilis hospitalı hansı bir almanınsa müharibədən əvvəl tikdirdiyi böyük villada yerləşirdi. Miss Barkli bağda idi. Onunla başqa bir şəfqət bacısı da var idi. Biz ağacların arxasından onların ağ formalarını gördük və birbaş onların yanına getdik. Rinaldi hərbi qaydada salam verdi. Mən də salam verdim, ancaq bir az təmkinlə.
– Salam, – Barkli dedi. – Siz, gərək ki, italyan deyilsiz?
– Xeyr.
Rinaldi o biri şəfqət bacısı ilə danışırdı. Onlar gülüşürdülər.
– İtaliya ordusunda qulluq etmək – çox qəribədir.
– Əslində, axı, bu, ordu deyil. Bu, ancaq sanitar dəstəsidir.
– Hər halda qəribədir. Niyə belə eləmisiz?
– Bilmirəm, – dedim. – Elə şeylər var ki, bunları izah etmək olmur.
– Doğrudan? Amma məni həmişə başa salırdılar ki, belə şeylər yoxdur.
– Bu çox xoşdur.
– Biz mütləq bu cür danışmalıyıq?
– Xeyr, – dedim.
– Şükür allaha.
– Sizdəki bu əl ağacı nədir? – soruşdum.
Miss Barklinin boyu xeyli hündür idi. O ağ paltar geyinmişdi, mən bu paltarı şəfqət bacısının forması kimi başa düşmüşdüm, o, sarışın idi, dərisi qızılı rəngə çalırdı, qonur gözləri var idi. O, mənə çox gözəl göründü. Əlində liana çubuğundan nazik əl ağacı var idi, oyuncaq qamçıya oxşayırdı.
– Bu bir zabitindir, onu keçən il öldürdülər.
– Bağışlayın…
– O çox yaxşı oğlan idi. Mən ona ərə getməli idim, onu Sommada öldürdülər.
– Ora əsl sallaqxana idi.
– Siz orada idiniz?
– Xeyr.
– Mənə danışıblar. – qız dedi. – Burada müharibə heç də o cür deyil. Bu balaca əl ağacını da mənə göndərdilər. Onun anası göndərdi. Bunu onun başqa şeyləri ilə birlikdə qaytarmışdılar.
– Siz çoxmu nişanlı qaldız?
– Səkkiz il. Biz bir yerdə böyümüşük.
– Bəs nə üçün qabaqca ona ərə getmədiz?
– Özüm də bilmirəm, – qız dedi, – Çox ağılsızlıq elədim. Mən bunu heç olmasa onun xatirinə edə bilərdim. Fəqət elə bilirdim ki, bu cür onun üçün daha pis olar.
– Başa düşürəm.
– Siz heç sevmisiz?
– Yox, – dedim.
– Biz skamyada əyləşdik və mən ona baxdım.
– Sizin gözəl saçlarınız var, – dedim.
– Xoşunuza gəlirmi?
– Çox.
– O öləndə mən bunları kəsmək istədim.
– Nə danışırsınız.
– İstəyirdim ki, ondan ötrü heç olmazsa bir şey edim. Mən belə şeylərə əhəmiyyət vermirdim; o nə istəsəydi edə bilərdi. O nə istəsəydi ona nail ola bilərdi, amma əgər başa düşsəydim. Mən ona ərə gedərdim, ya da elə-belə. İndi mən bunların hamısını başa düşürəm. Lakin o vaxt o, müharibəyə getməyə hazırlaşırdı, mən isə heç bir şey başa düşmürdüm.
Mən susurdum.
– Mən o vaxt, ümumiyyətlə, heç bir şey başa düşmürdüm. Mən elə bilirdim ki, bu cür onun üçün daha pis olar. Mən elə bilirdim ki, bəlkə o, buna tab gətirmədi. Sonra isə onu öldürdü-lər, indi hər şey bitdi.
– Kim bilir.
– Bəli, bəli, – o dedi. – İndi hər şey bitib.
Biz o biri şəfqət bacısı ilə söhbət edən Rinaldiyə nəzər saldıq.
– Onun adı nədir?
– Ferqyuson. Sizin dostunuz, gərək ki, həkimdir?
– Bəli. O, çox yaxşı həkimdir.
– Çox yaxşı. Cəbhə yaxınlığında yaxşı həkimə az rast gəlmək olur. Axı, bura lap cəbhəyanı xətdir, elə deyilmi?
– Əlbəttə.
– Axmaq cəbhədir, – qız dedi. – Amma bura çox qəşəng yer-dir. Nə deyirlər, hücum olacaq?
– Bəli.
– Onda bizim də işimiz olacaq. İndi heç bir iş yoxdur.
– Siz çoxdanmı şəfqət bacısı işləyirsiz?
– On beşinci ilin axırından. O, gedən kimi, mən də getdim. Yadımdadır, başıma belə bir axmaq fikir gəlmişdi ki, o mənim işlədiyim hospitala düşəcək. Qılınc zərbəsindən yaralanmış, başı sarınmış, ya da çiynindən yaralanmış halda. Nə isə, ro-mantik bir şey.
– Bura ən romantik cəbhədir, – dedim.
– Bəli, – qız dedi. – Adamlar təsəvvür edə bilmirlər ki, Fransada müharibə nə deməkdir. Əgər onlar təsəvvür etsəydilər, bu cur davam edə bilməzdi. O, qılınc zərbəsindən yaralanmadı. O, tikə-tikə oldu.
Mən susurdum.
– Siz elə bilirsiz ki, bu həmişə davam edəcək?
– Yox.
– Bəs nə olacaq?
– Bir yerdə üzüləcək.
– Biz üzüləcəyik. Biz Fransada üzüləcəyik. Sommadakı kimi işlər törədəndən sonra, üzülməmək olmaz.
– Burada üzülməz, – dedim.
– Elə güman edirsiz?
– Bəli, keçən yayda hər şey yaxşı gedirdi.
– Üzülə bilər, – qız dedi, – hər yerdə üzülə bilər,
– Almanlarda da.
Qız:
– Yox, – dedi. – Güman etmirəm.
Biz, Rinaldi və miss Ferqyusona yaxınlaşdıq.
– Siz İtaliyanı sevirsizmi? – Rinaldi ingiliscə miss Ferqyu-sondan soruşdu:
– Bura pis deyil.
– Başa düşmürəm. – Rinaldi başını yırğaladı.
– Abbastanza bene8, – tərcümə etdim. O, başını tərpətdi.
– Yaxşı deyil. Siz İngiltərəni sevirsizmi?
– Çox yox. Bilirsizmi, mən şotlandiyalıyam.
Rinaldi sualedici nəzərlə mənə baxdı.
– O, şotland qızıdır, buna görə də İngiltərədən çox Şotlan-diyanı sevir, – mən italyanca cavab verdim.
– Axı, Şotlandiya da İngiltərədir.
Mən onun sözlərini miss Ferqyusona tərcümə etdim.
– Pas encore9, – miss Ferqyuson cavab verdi.
– Hələ yox?
– Heç vaxt da olmayacaq. Biz ingilisləri sevmirik.
– İngilisləri sevmirsiz? Miss Barklini sevmirsiz?
– Axı, bu tamam başqa şeydir. Bu cür hərfi mənada başa düşmək olmaz.
Bir az sonra biz vidalaşıb getdik. Evə gedərkən yolda Rinaldi dedi:
– Miss Barklinin məndən çox sizdən xoşu gəldi. Bu, gün kimi aydındır. Amma o şotland qızı da qəşəngdir.
– Çox, – dedim. Mən o qıza fikir verməmişdim, – O sizin xoşunuza gəlir?
– Yox, – Rinaldi dedi.