Маршо йа Iожалла. Нохчийн Республика Ичкерин истори. I-ра том

Нохчийчуьра хьал

Вайна гуш ма хиллара дешан маршоно КПСС-ах тера йолу цхьаьнакхетараллаш кхоллайаларе далийра. Йуьхьанцара гонахара Iалам лардарна тIехьажийна хилла боламаш тIаьхьа къоман амале бирзира.

Маьрша ойланаш партехь ца хилийта, Горбачев цуьнан куьйгалла къонда гIоьртира, меттигера баьччанаш махках бахарна тIе а товш. Нохчийчоьхь кхаж белира йуьртбахаман министр лаьттинчу Завгаев Докун. Иза Iедална муьтIахь гIуллакхо вара. Теркйистера Бено-Юьртара схьаваьлла а вара, ткъа иза хууш ма-хиллара даима оьрсийшкахьа ойла йолуш хилла меттиг йу.

Иза башха чIогIа дош лелаш ца хиллехь а, амма нохчо хилар а тоьар дара, меттигера бахархойн цуьнца ларам хилийта. Завгаев Доку партийна дукха хIуманна декхарийлахь вара. КПСС бахьана долуш, цо колхозера пхьарера республикин коьртачарех цхьаъ йолчу министерствон куьйгалхочун дарже кхаччалц некъ бира.

Иза вуно дика вогIуш вара, нохчий жимма а совцо.

Амма цуьнга а ца хоттуш, иза цу дарже хIоттор къоман кхетам буьрса баккхаран бахьана хилира.

Керла баьччано халкъан лехамаш ма-барра бовзуьйтур хиларах тешна болчу интеллектуалаша уггаре а хьалха дIаболийра болх, Нохч-ГIалгIайн интеллигенцин Ассоциаци а кхуллуш. 1990-чу шеран чилланан беттан 23-чохь, Ардахар дагалоцуш, цхьаьнакхетар вовшахтуьйхира цара. Завгаев кхайкхинера шуьйрачу хаамийн гIирсашка вистхила.

Цо шен къамел дIадолийра Сталина латтийначу къизаллина йемал дарца. Ткъа иза хууш ма-хиллара, хIинцалц магийна дацара ала.

– Вай тахана кхузахь гулделла, бехк боцуш къам махках доккхучу хенахь кхелхинарш дагалаца. Тахана вайна хаьа социализм хIуттучу муьрехь, Сталин бехке вара шен къизаллина, цо ларам ца бинера къаьмнийн политикехь хиллачу Ленинан мехаллийн. И бахьана долуш, дийнна къаьмнаш йамартхойн сийсаза цIе а кхуллуш, гуттаренна а шайн Даймахках, маттах, кхерчах дехира – дIахьедира Завгаевс.

Завгаевн Iалашо адамийн дегнаш карзах а ца дохуш, церан маьрша ойланаш партийн хорше йерзор йара. И бахьана долуш, социализман зуламашна йемал диначул тIаьхьа, цуьнан къамел цу социализман гуманитарни мехаллашка дирзира:

– Вайна уггаре а доьхна деана хиллачу кху дийнахь, вай ойланца массо а цу Сийна Сибрех ду, Казахстанан пана аренашкахь ду. Вай доггах баркалла боху вайца и бала лайна, и бала бекъна хиллачу эзарнаш оьрсийшна, казахашна, украинцашна, гIиргIазошна, узбекашна. Цу ирча а, къиза а хиллачу заманахь вайн иэсехь сирла мIаьргонаш а йиссина, ткъа уьш йоьзна йу вайна йовхо а, шайгара гIо а кховдийна хиллачу тайп-тайпана къомара нахаца. Иза а вайн историн цхьа дакъа ду – билгалдаьккхира цо.

Эххар а, уггаре а тIаьхьара хиламех дерг олуш, къаьсстина къоман гайтамашах лаьцна, цо шен къамелехь кхайкхам бира массаьрга а экстремизм тIе ца лацаре:

– ТIаьхьарчу хиламаша вайна гойту, мел доккхачу зуламе боьрзу къаьмнашна йукъара цабезам. Тахана вайна хи санна шера гуш ду Перестройкан кхиам вайх, вайн бартах боьзна хилар. Вайна ца оьшу къаьмнашна йукъара цабезам, вайна ца оьшу сепаратизм, вайна ца оьшу тайп-тайпанчу къаьмнаш йукъахь цатешам а, зулам а даржор долу ницкъаш.

ХIинца коьртаниг ду болх бар, экономика кхиор, экстремизме Iеха ца бойтуш, хьанал къа хьегар. Иза ду хIора а вахархочун сийлахь декхара – элира Завгаевс.

Цуьнан къамелана дукха адам реза хилира. Хетарехь, Завгаевна хаьара йукъараллин ойланна тIеIаткъам муха бан беза. Оцу кепара цунна йуххехь хIинцале гуллуш гуо бара.

Амма Завгаевс дина и чулацаме къамел ма-дарра аьлча Iедалехь висса Iалашонца дина дара. ЦК КПСС Хьалхарчу Секретаран къамел хиллачул тIаьхьа, Сталина дина зуламаш шуьйра дийцаре дан долийра.

[33] 1990-чу шеран мангалан баттахь историкан Бугай Николайн «Нохчий а, гIалгIай а махках бахар» цIе йолуш йоккха статьйа зорбане йаьллера. Исторически тоьшаллашца цо цец йаьккхинера йерриге а йукъаралла. Историка довзийтира хIинцалц зорбане девлла ца хилла кехаташ, Сталина а, Берийас а вовшашка дина къамелаш а. Иштта тидаме далийнера Сталин пачхьалкхан куьйгаллехь волчу хенахь 30-50-гIа шерашкахь къаьмнашна тIехь латтийна къизалла.

Йазйанза йолу историн агIонаш йийца аьтто а беш, Завгаевс профессораш а, Iилманчаш а, академикаш а ул-улохь латтабора, цо церан тIекхуьу чкъурана мел оьшу хьелаш кхуллура, ткъа къона чкъор партийна оьшуш дара, тIейогIучу демократизацин дарце ша дIа ца хьакхийта.

Цуьнан политически проектан коьрта Iалашо ма-дарра аьлча зен-зулам доцуш, социалистически системан халонах чекх а ваьлла, дуккха а ханна куьйгаллехь виссар йара.

Хьалхара кхачамбацар дукха сиха гучуделира. Вай хьалха аьлла ма-хиллара вайнехан цивилизацин тIаьхье нохчий хилла ца Iаш, церан вежарий гIалгIай а бу. ГIалгIайн къоман терахь 200 000 стаг бен дац, ткъа церан латтанаш Нохчийчоьнна а, Къилбаседа ХIирийн республикина а йуккъахь ду.

Уьш а нохчий санна махках баьхна хилла а бу, цIа бирзича иштта халонашна тIеIиттабелла а бу, амма цхьа башхалла йолуш: Москвас гIалгIай шайн дерриге а латтанийн дай хила ца битира. ГIалгIайчоьнан къилба-малхбузен хьаьрмара жима кIошт Къилбаседа ХIирийн республикин дIайеллера, хIунда аьлча гIалгIай махкаха баьхначу хенахь цу хьаьрмахь кхоьллинера ХIирийчоьнан коьрта шахьар Буро-ГIала. Къаьмнийн йукъара барт ца бохийта правительствон сацам хилира Пригородни олу кIошт гIалгIайшна дIа ца йала.

ХIинца дешан маршо йаьллачу муьрехь гIалгIайша а кхойкхура и исторически гIалат нисдаре.

Завгаевс нохчашка национализмах ларло бохучу муьрехь, Кодзоевс дийнна урамаш дара гIиттош гIалгIайн къоман кхетам самабаккха Iалашонца.

Цо дийцарехь, Нохч-ГIалгIайн АССР-ана ГIалгIайчоь йукъайогIуш йоллушшехь, амма ГIалгIайчоь даима а экономически а, социальни кхиарна йуьстах лаьттина йу, цуьнан лан дезна дукхох долу инвестицийн дакъа Соьлжа-ГIалахь хилар а, цунах болу пайда дукха хьолахь оьрсийшна а, нохчашна а хуьлуш хилар а.

[34] Шен жимачу къоман массо а векалш Къоман Конгрессе а гулбина, Кодзоевс ассамблейа ишта къамелаца ерзийра: муьлхха а къам Iалашдеш лардаран коьрта биллам бу цуьнан шен къоман пачхьалкхан кеп хилар. Карарчу хенахь гIалгIайн къам тIеIоттаделла коьрта хало йу цуьнан автономи йухаметтахIоттор. И кхачамбацар нийса къаста ца йича адамийн дахар цкъа а кхачалла йолуш хир дац.

Кодзоевс гIовттийначара Завгаевна тIедожадора шайн лехамаш центральни правительстве бовзийтар, оцу кепара ГIалгIайчоьнна Пригородни кIошт йуха йерзо гIо а деш.

И кхоллайелла кхачамбацар куьйг кIелара дIа ца йалийта а, чехкачу Кодзоевна гIалгIай къам дуьхьал далийта а Завгаевс тешо йира халкъан депутатийн гуламехь махках даьхначу къаьмнийн хьокъехь закон кховдор ду аьлла, ткъа цу закона къобалдан деза бакъо йоцуш дIа мел даьккхина хилла латта шайн дайшна дIадалар.

ГIалгIай цхьа жимма а севцича, Завгаевс долийра Бисултанов Хож-Ахьмадана тIаьхье партийни бюрократи дIа а йаьккхий, административни даржаш цIинде бохуш кхайкхамаш беш йолу Халкъан фронт дIайаккхар.

Арахь хуьлучу гIаттамийн терахь белхазаллин терахьца нийсса лаккха долуш дара: перестройкин тIаьхьалонаша шайх лаьцна хоуьйтуш дара, къаьсттина цара тIеIаткъам бинера экономически уггаре а гIийлачу чкъурана.

Царна йукъахь бара хенийн белхаш деш болу нохчий, церан терахь ши бIе стаг гергга дара (бахархойн 10—15%). ХIинца тIедогIуш рицкъа а доцуш биссина уьш, гIаттамхойн тобанех дIакхеттера.

Завгаевна хаьара нагахь санна и массо а нах шегахьа а берзийна, царех шен политически гарант ша йича, цо оппозици дIайаккхарал совнаха, Советан Iедал доха герга дахча, шена дика гIортор а кечйир йу. Цундела ша дарже хIоьттина дукха хан йалале, Хьалхара Секретарьс омра дира кIоштан ворхI секретарь балхах мокъа вита а, иштта балхара дIабехира дуккха а партийни баьччанаш а, меттигера хьаькамаш а.

Иза массарна а революци сацор санна хийтира, цундела Завгаевца болу ларам стигла кхаччал лаккха а белира.

Секретарьш хийцаро Халкъан фронтан политически майданера дIайаккха дика лард йиллира.

ХIинца кхин а цкъа ца хьахо, гIалгIайн хаттар дара къасто дезаш. 1989-чу шеран лахьанан беттан 4-чохь халкъан депутатийн Гуламо бехк боцуш махкаха даьхначу къаьмнийн хьокъехь, деклараци тIечIагIйира.

Иза хIинца а реабилитацин закон дацара, амма гIуллакх цу тIе доьдуш дара, цундела цунна зорба тохар бахархоша доккхачу хазахетарца тIе а лецира.

[35] Завгаевс шен политика чIагIйан деш долу гIуллакхаш социальни а, динан а агIонашка а даьржаш дара. Конфессиональни тIегIанехь, Завгаевс ахчанца кхачо йира бусулба динан институташ кхолла а, керла маьждигаш схьаделла а, иштта таро йира СССР-ехь дуьххьара Макке хьаж дан а, гIо дира Исламски совет кхолла а. Социальни тIегIанехь керлачу Хьалхара Секретарйа хIоттийна йоккха Iалашо йара, амма иза кехат тIехь йиссира, кхин кхочуш ца хуьлуш.

.

Завгаевн цIе хIетахь йукъараллехь шуьйра йаьржина йара. 1990-чу шеран бекарг баттахь цуьнан башха аьттонаш бара цу политически кхиамех боккха пайда эца. Хьалхара аьтто бара Нохч-ГIалгIайчоьнан Лаккхара Советан хIоттам цIинбар.

И дарж Боков Хажбикарера ша схьаоьцуш хиларе терра, Завгаевн аьтто белира республикин лаккхара кхочушдаран Iедал партийн лаккхарчу даржаца цхьаьнатоха.

Цхьаъ цхьаьнна тIаьхьа политически кхиамаш бохуш, цуьнан аьтто белира 1990-чу шеран бекарг беттан чаккхенехь халкъан депутатийн Гуламехь меттиг йаьккха.

Конгрессан Устава билгалдинера хIора шарахь меттигийн пхоьалгIа дакъа цIиндийр ду аьлла, Союзехь политически нийсо хилийта.

Консерваторашна а, радикальни реформисташна а йукъахь хуьлучу Iиттадаларша и хийцамаш латаран майданах тардинера, хIунда аьлча цхьа а доза доцуш хIора а болам вовшашна тIелатарш деш бара.

Вайна ма-гарра, Конгрессехь ницкъ болуш политик вара Ельцин Борис, ткъа цо рогIера кховдийна политически агIо миллионаш бахархоша Россина сийлахь боккхачу сатийсамца тIе а лецира.

Ельцина ойла кховдийра Российски Республикин Президентан дарж хIоттаде аьлла, оцу кепара Лаккхарчу Советера законаш тIеэца йолу бакъо дIа а йоккхуш, СССР эвсаралла йолчу Iедалах а йоккхуш.

Харжамша цо кховдийнарг тIе а лецира, масех де далале Конгресса йийцаре йира Республикин Президентствон Конституци а, президент Ельцин хIоттор а.

Ельцин эрна хан йойуш вацара, цо сихонца арахийцира суверенитетан Деклараци, цуьнан буха тIехь Россехь тIеэцна долу законаш Лаккхарчу Совета тIеэцначарел ницкъ болуш хир ду. Оцу кепара, европейски пачхьалкхашна тIера а, цул тIаьхьа шен федеративни республикашна тIера а тергам байна йолу Советски Союз шен центрах а йелира.

КППС тобане хIотта дагахь волчу Завгаевн аьтто белира дикачу дарже а кхочуш, депутат хила. Амма цуьнан боккхачу политически кхиамна новкъарло йеш йара нохчийн политикехь гучуйаьлла кхин цхьа къеггина цIе – Хасбулатов Руслан.

Иза Московски университетан бакъонан профессор а вара, интеллигенцис вуно чIогIа лоруш а вара.

Горбачевн гуоне кхаьчначу цо куьйгалла дора дуккха а законопроектийн, оцу кепара цо шен дика цIе йаккхийтира Iедалехь а, иштта нохчийн йукъараллехь а.

Хасбулатовн цIе де дийне мел долу политикехь шуьйра йевзаш хилар хаза ца хетара Завгаевна. Церан йукъараллин маьIна долуш, масех доккха дов делира, цундела Конгрессехь болчу харжамшкахь церан дар-дацар политически дебаташкахь а коьрта кхачамбацар хилла дIахIоьттира.

Эххар а и шиъ Ассамблея йукъа вахийтира, амма тIаьхьа вайна гур ду цу шинна йукъахь кхоллабеллачу цабезамо нохчийн хиламашна муха тIеIаткъам бийр бу.

Партияш кхоллайалар

Завгаевна мел лиънехь а, Халкъан фронт гIелйаларо оппозици дIа ца йеккхира. Бисултановн боламо кхин а чIогIа йаккхий Iалашонаш хIитто йолийра.

1989-чу шеран мангалан баттахь Халкъан фронтан пIендарах гучуйелира «Барт» цIе йолу культурни ассоциаци.

Иза нохчийн къоначу поэта Яндарбиев Зеламхас кхоьллина къоман тоба йара.

Вай хьалха вийцина хиллачу обарг Зеламхин цIе тиллина волчу Яндарбиевн доьзалан муха мехаллаш хилла а кхетар мегар ду. Яндарбиев Зеламха вина I952-чу шарахь Казахстанехь. 1981-чу шарахь цо чекхйаьккхира Соьлжа-ГIалара ишкол, ткъа цул тIаьхьа шен дерриге а дахар Зеламхас литературина а, культурина а дIаделира, КПСС-ан культурни вовшахкхетаршкахь куьйгаллин даржашка а кхочуш.

Журналистикехь а, Iилманан гуонашкахь а шен хаарш хиларе терра, Яндарбиевн йоцачу ханна йукъахь аьтто белира финансисташца йукъаметтиг нисъйан. Цара гIо дира цунна «Барт» цIе йолу партийни органна зорба тоха. Ткъа цо шен рогIехь йукъараллина йовзуьйтура йозуш йоцу Нохчийчоь кхолларан майра ойланаш.

Завгаевс шен тергоне ийцира Iедалан массо а дакъа, и бахьана долуш тIаьхьарчу хенахь цунах реза ца хила а буьйлабелира. КПСС йукъахь цуьнца цабезам болчара оппозиционни боламаш кхолларехула шайн болх дIаболийра, ткъа тIаьххьара Хасбулатовца даьллачу девно иза массарна а дIа а хаийтира.

Оцу кепара, къоначу интеллектуала сацам бира «Бартах» КПСС санна боккъалла а политически парти кхолла, амма Халкъан фронт санна кегайелла а йоцуш[6].

[36] 1990-чу шерийн йуьххьехь Халкъан фронтан политически ницкъ кхачийнера, ткъа иза иракарахIиттош хиллачеран цунна тIехь терго къуьссуш, шайн барт боьхнера. Ткъа ша Бисултанов 1990-чу шеран лахьанан баттахь ахча дайарна бехке винера. Цул тIаьхьа Халкъан фронт масех кегий тобанна йекъалур йу, ткъа эххар а йухур йу.

.

Иштта кхоллайелира Вайнахски демократически парти (ВДП). Цо йукъараллина кховдош йолу коьрта ойла йара – Россех Нохчийчоь йозуш ца хилар а, Кавказан къаьмнийн конфедераци кхоллар а.

[37] Вайнахски демократически партийца нийсса Яндарбиевс кхоьллира лаьмнийн къаьмнийн Конгресс, 1918-чу арахь Чермоев Тапас кхоьллинчух терра, цуьнан хилла Iалашонаш а йолуш. Конгресс хилира Абхазин коьртачу шахьарехь Сухуми гIалахь. Цигахь губеллера Кавказан ткъаессана къаьмнийн векалш. Цхьаьнакхетарехь дийцаре дира Москвахь бехачу кавказхойн хьашташ довзуьйтуш йолу цхьаллин политически парти кхолла, амма вай хьалха йийцина хилла йолу къаьмнийн гамонаша новкъарло йира и ойла кхочуш йан. Амма барт хилира йозуш йоцучу пачхьалкхийн конфедераци кхоллайалийта бух кечбийр болу Кавказан къаьмнийн Ассамблея кхолла.

Цуьнан политически программийн коьрта пункташ йара пачхьалкхан атеизм дIайаккхар а, динан бакъо йухаметтахIоттор а, вай хьалха йийцина хилла йолу Мехк-Кхел йухаметтахIоттор а.

Йуьхьанцара Завгаевн правительствона «жоьпаллин оппозици» санна йовзийтина хилла йолчу ВДП-х кестта КПСС дозанал арахьара маьрша ойланан коьрта гIирс хилира.

Яндарбиевн партийна тIаьхье гучуйелира дуккха а керла цIерш. Хьалхара йара физикин-математикин Iилманан профессора Гойтемиров Рамзана куьйгалла деш йолу экологически фракци – Баьццара болам. Цунна тIаьхьа рагI кхечира интеллектуалийн либеральни хьежамаш болчу «Дош» цIе йолчу боламан. 1990-чу шеран хIутоссург беттан 4-чохь кхоллайелира Нохчийн социал-демократически парти, цуьнан декъашхойх цхьаъ вара похIма долу журналист Музаев Тимур. Цунах лаьцна ма-дарра вай жимма тIаьхьа дуьйцур ду.

ГIеххьа хьежамаш болчу консерватораша кхоьллира граждански бартан Болам. Цо къобалдора дуккха а партийш хилар а, Россица федеральни зIе латтор а, ткъа ши шо хьалха кхоьллина хилла а, карарчу хенахь Соьлжа-ГIалахь болх беш а йолчу Бусулба дин йухаметтахIоттаран партин аьтто белира радикальни партийн гуонехь шен меттиг йаккха а, и санна йара МВД хьаькам хиллачу Гантемиров Беслана куьйгалла деш хилла бусулба динан некъан партийа а.

Цу партийн терахь алсам далар бахьана долуш, Нохчийчоь Россех къастарна кхерабеллачу гIалгIазкхиша, Кодзоевс а, гIалгIайн радикалаша а кхоьллина хилла ГIалгIайн демократически парти санна шайн болам кхоьллира.

Вай хьалха ма-аллара, жигара политически къовсам Коммунистически партина шена чохь а дIабоьдуш бара. 1990-чу шеран бекарг баттахь Лаккхарчу Совете хиллачу харжамех реза ца хилира куьйгаллехь долу коьрта Iедал. Критикашна йукъахь вара вай хьалха вийцина хилла волу университетера талламхо, Виноградовс балхара дIаваьккхина хилла волу Ахмадов Хьусейн.

Оцу кепара, правительствехь гучуйелира керла цIе – Умхаев Леча. Иза гIишлошъйаран компанишкахь кхиъна волу пачхьалкхан гIуллакххо вара. КПСС-ан дукхох болу декъашхоша санна цо къобалдеш дацара 1989-1990-гIа шерашна йукъахь Завгаевс Iедална централизаци йар.

Карарчу хенахь цо кхоьллина болам «Суверенитет» цIе йолуш бара, иза коьртачу декъехь реза боцучу коммунисташна хилла ца Iаш, гIеххьа хьежамаш болчу националисташна тIехьажийна а бара.

Цундела цуьнан цхьа ког Лаккхарчу Советехь хила безаш бара, ткъа важа векалалла а, демократи а йоьхучу «неформальни боламашна» йукъахь хила безаш бара.

Оцу кепара Умхаевс Нохчийн къоман конгресс вовшахтоха ойла йовзийтира. Цу конгрессе партийн векалш кхайкхина ца Iаш, хIора а йуьртара делегаташ а кхайкхинера.

И гIуллакх массара а чIогIа къобалдина тIеийцира. Умхаевна тIетайра националистически партийш а. Царна ца лаьара Завгаевс а, Умхаевс а Iедал къуьссучу йукъахь хIаллак хила, цара сатуьйсура Конгресса рекрутингови база а кхоьллина, иза нохчийн культура кхио Iалашо хIоттийнчу интеллектуальни ассоциациша тIелацаре. [38] 1990-гIа шо Iаламат дукха партийш кхоллайаларал совнаха, интеллектуальни вовшахкхетарш кхоллайаларца а билгалделира, цу йукъахь йара гIалгIайн Iилманчийн Ассоциаци а, Нохч-ГIалгIайн истори талларан а, къоман интеллигенцин а Ассоциаци.

Цунна тIехь шен терго латто дагахь хиллачу Завгаевс а къобалдира Умхаевс долийнарг.

Оцу кепара, 1990-чу шеран хьаьттан баттахь Умхаевс Конгрессан Вовшахтохаран комитет дIакхайкхинчул тIаьхьа, иза хазахетарца тIелецира йерриге а къоман политически майданехь.

Комитета шен болх дIаболийра хьаттан беттан 15-чохь.

[39] Нохчийн къоман конгресс вовшахтохаран комитет 1990-чу шеран хьаьттан беттан 15-чохь тIечIагйинера. И конгресс вовшахтоха дуьххьара ойла кховдийна хилла волу Умхаев Леча цуьнан президент хIоттийра. Кхочушдаран декъашхой бара Вайнахски демократически партийн баьччанашах цхьаъ волу Сосламбеков Юсуп а, историк Хожаев Далхан а, профессор а, поэт а Бисултанов Апти а, йаздархо Бексултанов Муса а, йаздархо, поэт, драматург Ахмадов Муса а, спортсмен Зубайраев Чингиз а, историк а, Лаккхарчу Советан депутат Эльмурзаев Юсуп а, историн Iилманан профессор Эльмурзаева Ганга а.

Советски номенклатуран векалш санна комитетана йукъа баханера Яндарбиев Зеламха санна болу радикалаш а. Царна тIекхийтира вай вийцина волу Ахмадов Хьусейн а. Цунах лаьцна ма-дарра довза лууш волчун аьтто хир бу www.ichkeria.net сайта тIехь йеша.

Йуха зорба тоьхна йовзийтира декларацин коьрта 13 Iалашо: царна йукъахь йоккха меттиг дIалоцура историс а, культурас а. Къаьсттина Iалашо хIоттийнера нохчийн этнически тоба кхоллайаларах лаьцна дийцар йаздар а,

[40] Декларацехь дуьйцуш дара: Нохч-ГIалгIайн АССР-ан бахархойн 60% дIалоцуш долу нохчийн къам а, Дагестанан АССР-ан 3% бахархой а шен дай баьхначу лаьттахь маьрша даха йиш йоцуш, итта шерашца бала хьоьгуш дара.

Центральни правительствос нохчийн хаттар къастор сецор а, 230 000 нохчочунна шен мехкан дозанел арахьа ваха везаш хиларо а, Нохчийчоь дIалаьцначу экономически а, социальни а кризиса а, къоман мотт йухаметтахIотто хьашт хиларо а, син-оьздангаллин тIаьхьало Iалаш йан езаш хиларо а тахана айдина ГIалгIайн автономи йухаметтахIоторан хаттар. Махкахь къаьмнийн йукъаметтигаш телхаш хиларо нохчийн халкъана хьалха йаьккхий кхачамбацарш хIиттайо, уьш дIа ца йахча, къам кхиа йиш йолуш дац. Цу хьелашкахь, Нохчийчоьнан массо а кIошташкара векалша а, халкъан депутаташа а, кхоьллина вовшахтохаран комитет, нохчийн къоман Гулам дIабахьаран жоьпалла шена тIе а лоцуш.

иштта политически Iалашонаш а – ма-дарра аьлча нохчийн къоман цхьалла а, иштта суверенни Нохчийн Республика кхолларан ойла кхочуш йан а гIо дийр долу гIирсаш кхоллар.

[41] Йерриге а деклараци йеша мегар ду www.ichkeria.net сайта тIехь.

Вовшахтохаран комитетан Iалашонийн деклараци цхьаьна агIор программни кехат лара мегар дара.

Суверенни республика кхолла ойла чIагIйелира Комитетан радикальни а, кхин болчу а массо а декъашхойн кхетамехь. Конгрессан цхьаьна а вовшахтохархочо мах ца хадийра карарчу хенахь Россех политически дозуш хиларан хьал.

Уггаре а хьалха цо социальни а, культурни а, политически а къастар гойтура. Цуьнан коьрта жамI дара нохчий уггаре а къен а, дешна боцуш а, уггаре а мокъаза а бара. Автономни республикас нохчийн культура буьззинчу барамехь кхиарна новкъарло йора, цо исторически харцо тIейожайора. Цу дерригено а новкъарло йора нохчашна шайн Iадатаца а, динаца а йогIуш йолчу пачхьалкхан кеп кхолла. Амма карарчу хенахь церан аьтто бацара шайн маттахь къамел дан а, йа цуьнан ерриге а фонетика буьззинчу барамехь йовзуьйтуш, шайн алфавит лело а.

[42] Сталин Iедале вале шуьйра дуьйцуш дара нохчийн фонетикин нийса транскрипцина оьшу алфавитан хьокъехь дерг. Цундела хьашт хилира латински алфавит кхолла, иза кириллицал мелла а атта а, нохчийн артикулированни грамматикаца а йогIуш йара.

Сталин Iедале а веана, цо къаьмнаш махкаха даха долийча, I944-чу шарахь кириллица Нохчийчуьра пачхьалкхан алфавит лерира, кхин йолчу республикашкахь санна. И кхачамбацар къаьсттина чIогIа хаалуш дара Нохчийчоьхь, хIунда аьлча кириллицас нохчийн дукхох йолчу фонемашна эвсаралла йолуш транслитераци йан новкъарло йора.

Цундела Комитетан программе хьаьжжина радикалаш а, гIехь хьежамаш а берш а, массо а цхьаъ санна реза хилира.

[43] Вай хьалха ма-аллара, Горбачевн перестройкан коьрта Iалашо йара СССР-ах маьрша а, суверенни а республикех лаьтта керла конфедеративни сойуз кхоллар йара. Иза хIора а йозуш йоцучу а, автономни а республикас куьйг йаздинчу федеральни барта тIечIагIдина хила дезаш дара.

И гIуллакх шуьйра дийцаре деш дара, хIунда аьлча нагахь санна цхьа республика а куьйг йазда реза ца хилахь, и ерриге а бIов йухуш йара.

ТIаьхьа вайна гур ду хIетахь цу бартана куьйг йазда Нохчийчоь реза ца хилар, Нохчийн хьалхара тIом болабаларан бахьана хуьлуш. Список йовза мегар ду сайта тIера «Нохчийн къоман конгресс» декъехь.

Коьрта хаттар Нохчийчоь суверенни республика хила йезий дацара, цо цу суверенитетах муха пайда эца беза дара. ГIехь хьежамаш болчарна иза дика аьтто бара Нохчийчоьне Россица нийсса бакъо йолу керла федеративни пакт хIотто.

Ткъа радикалашна суверенитет дика таро йар республика йозуш ца хилар кхайкхо а, кхин йолчу республикашца нийсса Кавказан конфедераци кхолла а, гуттаренна Россин олаллах Нохчийчоь маьрша йакха а.