Ватанга тугры калдылар

II бүлек
ИЗГЕ СУГЫШ ШӘҺИТЛӘРЕ

1. МУСА ҖӘЛИЛ

Муса Мостафа улы Җәлилов 1906 елның 15 февралендә Ырымбур өлкәсе Шарлык районы Мостафа авылында крестьян гаиләсендә алтынчы бала булып туа. Әтисе Мостафа Габделҗәлил улы авылдагы иң мәгълүматлы кешеләрнең берсе дип исәпләнә. Халык арасында килеп туган сорауларга бик тиз җавап таба алган ул. Мостафа 8 яшеннән Шарлыктагы мануфактура кибетендә товар ташучы булып эшли башлый. Татарча һәм урысча укырга-язарга өйрәнә. Үсә төшеп, мөстәкыйль тормыш коргач, авылда бакалея ларёгы ача. Әмма аның эшләре алга бармый. Бераздан бу кибете ябыла. Тормыш авырлыгыннан Мостафа агай 1913 елда, өен сатып, гаиләсе белән Ырымбур шәһәренә күчеп килә. Гаилә башлыгы биредә төрле эшләр белән шөгыльләнә. Кырыктартмачы да, приказчик та, икмәк пешерүче дә, иске-москы җыючы да була. Алар анда «Хөсәения» мәдрәсәсе ихатасындагы бер подвалда яши башлыйлар. Шәһәрдә дә хәерчелектән чыга алмагач, Мостафа агай гаиләсе белән яңадан авылга кайта һәм 1919 елда тиф чиреннән вафат була.

6 яшендә Мостафа авылындагы мәдрәсәдә башлангыч мәктәптә укыган Муса (аның беренче укытучысы Габдулла Усманов турында аерым бүлекчәдә сөйләрбез), Ырымбурга баргач, 1914 елда «Хөсәения» дини мәктәп-мәдрәсәсендә укый башлый. Шундагы пансионатта яши. Октябрь революциясеннән соң ул ТИНО (Татарский институт народного образования) дип йөртелә һәм хәзерге педучилищега тиңләшә.

Гаиләсе авылга кайтып китсә дә, Муса «Хөсәения»дә укуын дәвам итә. Ул мәктәп һәм шәһәр яшьләре белән аралаша. Ырымбур шәһәрендә оешкан комсомол ячейкасына кабул ителә.

Ул балачактан ук белемгә, шигърият дөньясына тартыла. Әнисе Рәхимә шигъри күңелле була. Авыл мәктәбенә кергәнче үк, өлкән абыйсы Ибраһим аны Габдулла Тукай шигырьләре белән таныштыра. Муса аларны, бик тиз ятлап алып, иптәшләренә сөйли торган була. Ул яшьтән үк рәсем төшерү белән мавыга. Мусаның иҗади талантын үстерүдә картәнисе Гыйльминең дә роле зур була. Ул күп татар җырларын белә, оныгына әкиятләр сөйли.

Егет, Ырымбурда укыганда, «Урал» кунакханәсенең беренче катында урнашкан китапханәгә йөри. Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури әсәрләре белән ныклап таныша.

Муса беренче шигырьләрен авыл мәктәбендә укыганда ук яза. Беренче империалистик сугыш башлангач, ирләр сугышка китә. Хатыннары еш кына Мусадан аларга хат яздыралар. Әнә шул чагында малай үзенең шигырьләрен дә язып җибәрә торган була.

13 яшендә язган «Бәхет» шигыре Төркестан фронтының татар телендә чыга торган «Кызыл Йолдыз» газетасында басыла. Шушы ук газетада аның тагын берничә шигыре дөнья күрә.

1919 елда әтисе үлгәч, Муса авылга кайта. Биредә ул яшь Совет республикасын, Кызыл Армияне данлап шигырьләр яза.

Авылда балалар оешмасы төзи. Аңа «Кызыл чәчәк», соңрак «Кызыл Йолдыз» исеме бирәләр. Алар белән занятиеләр үткәрә, стенгазеталар чыгара, җыелышлар уздыра, спектакльләр куя. Соңрак волость комсомол комитеты Муса төзегән балалар оешмасын бу яклардагы беренче пионер оешмасы дип таный.

1920 елда Муса авылда беренче комсомол ячейкасы төзи һәм аның җитәкчесе була. Аны волость комсомол комитеты әгъзасы итеп сайлыйлар.

Бу чорда ул күп укый. Татар, урыс, Көнчыгыш шагыйрьләренең иҗаты белән ныклап таныша, үзе дә яза.

1922 елның азагында Казанга килә, 1923 елда Татрабфакта укый башлый. Әлбәттә, биредә инде иҗтимагый, сәяси, рухи, иҗади үсеш өчен мөмкинлекләр нык арта. Аның шигырьләре «Безнең юл» журналында басыла. Бу чорда ул Туган ил, партия, комсомол, Ленин турында югары пафослы шигырьләр яза. «Авыру комсомолец» поэмасы өстендә өч ел эшли. Соңрак аның исемен «Үтелгән юллар» дип алыштыра. «Каз канаты», «Бибкәй кыз» дигән пьесалар да яза. Алар Казан һәм Уфаның театрларында, клубларында уйнала.

1925 елда «Барабыз» исемле беренче җыентыгы басылып чыга. Шул ук елда ул, рабфакны тәмамлап, туган авылы Мостафага кайта. 19 яшьлек егет туган җирендә комсомол эшен җанландыруга керешә. Бераздан аны Орск өяз комсомол комитетына инструктор итеп алалар. Озак та үтмәстән, комсомолның Ырымбур губернасына татар-башкорт секциясенең инструкторы итеп эшкә чакырыла. Биредә ул башы-аягы белән мәшәкатьләргә чума. Авылдан авылга йөреп, халыкны агарту эшләрен җайга сала, комсомол ячейкалары, үзешчән түгәрәкләр оештыра. Ә төннәрен яңа әсәрләр иҗат итә.

1927 елның августында Бөтенсоюз комсомол конференциясе делегаты итеп сайлана. Ә конференциядә аны ВЛКСМ Үзәк Комитетының татар-башкорт бюросы секциясе әгъзасы итеп сайлыйлар. Ул Мәскәү предприятиеләрендә еш була. Лекция, докладлар белән чыгыш ясый.

Мәскәүдә ул балалар өчен татар телендә чыга торган «Кечкенә иптәшләр» журналының мөхәррире итеп тәгаенләнә. Бераз вакыт үткәч, «Октябрь баласы» дигән журнал чыгаруны оештырырга кушалар.

1927 елда аның күптән күңелендә йөргән хыялы тормышка аша. Ул Мәскәү дәүләт университетының әдәбият һәм сәнгать факультетына кабул ителә, уку белән беррәттән, студентлар арасындагы иҗтимагый-сәяси эшкә кушыла. Яшь әдәбиятчыларның татар-башкорт секциясе белән җитәкчелек итә. Яшьләр алдында еш кына лекцияләр белән чыгыш ясый. 1929 елда аны ВКП(б) сафларына кабул итәләр.

1931 елның июнендә Мәскәү дәүләт университетында укуын тәмамлый. 1932 елда Мәскәүдә татар телендә чыга торган «Коммунист» газетасының әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире итеп тәгаенләнә. Газета СССР Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитеты (ВЦИК) органы булып тора.

Урып-җыю вакытында ул газета хәбәрчесе сыйфатында Түбән Идел төбәгендә һәм Татарстан АССРда, Тула эшчеләре, Надеждинск металлурглары, Каспий балыкчылары янында була. Кайда гына йөрсә дә, гади халык, эшчеләр, колхозчылар белән аралаша. Ә төннәрен мәкаләләр, шигырьләр яза. Шигырьләрендә гади хезмәт кешеләрен мактый.

1929–1935 елларда татар телендә аның «Иптәшкә», «Орденлы миллионнар», «Шигырьләр һәм поэмалар», урыс телендә «Стихи» китаплары чыга.

1934 елның 17 августыннан 1 сентябренә кадәр Мәскәүдә Союзлар йортының Колонналы залында совет язучыларының I Бөтенсоюз съезды үтә. Анда Муса да катнаша. Максим Горькийның чыгышы аңарда тирән эз калдыра.

1935 елда Мусаны П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваториясе каршында оешкан Татар опера студиясенең әдәби бүлек мөдире итеп тәгаенлиләр. Студия Казанда беренче татар опера театрын оештыруда ярдәм итәргә тиеш була.

Җәлил инициативасы буенча күп кенә классик операларның либреттолары татар теленә тәрҗемә ителә. Бу эшкә Ә. Фәйзи, Ә. Ерикәй, Ф. Бурнаш, Х. Туфан һәм башка язучылар җәлеп ителә.

Бу чорда Җәлил үзе «Алтынчәч» һәм «Балыкчы кыз» либреттоларын иҗат итә.

1938 елның декабрендә Казанда Мәскәү консерваториясенең Казан студиясе базасында опера театры ачыла. Муса Җәлил театрның әдәби бүлек мөдире итеп тәгаенләнә. Ул анда 1941 елның июленә кадәр эшли. Хәзерге көндә татар опера һәм балет театры горур рәвештә аның исеме белән атап йөртелә.

Бу чорда Муса киң колач белән иҗат итә, аның «Алтынчәч», «Җиһан», «Хат ташучы» поэмалары татар совет әдәбияты хәзинәләренә әверелә. Күп кенә лирик шигырьләренә көйләр языла, кайберләрен хәтта халык җыры дип йөртәләр.

1939 елда ул Татарстан Язучылар берлеге идарәсе рәисе итеп сайлана. Шул елның 19 ноябрендә аны шулай ук Казан шәһәр Советы депутаты итеп күрсәтәләр.

Сугыш чыкканның икенче көнендә үк Муса Җәлил, хәрби комиссариатка барып, үзен фронтка җибәрүләрен сорап, гариза яза. Вакыт җиткәч җибәрербез, дигән җавап ала.

1941 елның 13 июлендә, хәрби хезмәткә чакырып, повестка килә. Аны Татарстанда оешып яткан артиллерия полкына атлы разведчик, гадирәк итеп әйткәндә, ездовой итеп билгелиләр.

Бу вакытта Татар дәүләт опера һәм балет театрында аның либреттосына язылган «Алтынчәч» операсын куялар. Муса аның премьерасында катнашырга бик нык теләсә дә, андый мөмкинлек булмый.

Ул хезмәт иткән часть командиры музыка сөюче кеше була. Ул «Алтынчәч»нең премьерасында катнаша. Либретто авторының үзе командалык иткән частьта булуын ачыклый. Икенче спектакльдә инде Муса үзе дә катнаша.

Аны хәрби хезмәттән бөтенләй азат итәргә яисә тылдагы частьта калдырырга телиләр. Әмма ул моңа ризалашмый: «Мин шагыйрь, тылда утырып кына, Ватанны сакларга өндәгән шигырьләр яза алмыйм. Минем урыным фронтта, сугышчылар арасында булырга тиеш», – ди ул.

Июль аеның соңгы көннәрендә аны сәяси хезмәткәрләр курсына җибәрәләр. Бераздан бу курслар Щигры шәһәренә, аннары Татарстанның Минзәлә шәһәренә күчә.

Минзәләдә чагында аңа хәрби хезмәттән азат ителеп, Казанда элекке вазифасында, ягъни ТАССР Язучылар берлеге җитәкчесе булып калырга мөмкин дигән язу килә. Бу юлы да аның фикере нык була: «Язучыларның дүрттән өче фронтта, ил язмышы хәл ителгәндә, мин алгы сызыкта булырга тиеш», – ди ул.

Бу курсларда Муса хәрби һөнәр үзләштерә. Еллар үткәч, архивларда аңа бирелгән ике характеристика табыла. Аларда шагыйрь уңай яктан гына тасвирлана.

1941 елның декабрь азагында сәяси хезмәткәрләр курсын тәмамлау кичәсе була. Муса анда шигырьләрен укый.

Курс тәмамлангач, аңа берничә көн Казанда булырга рөхсәт ителә. Ул гаиләсе янында тора. Соңгы чорда язылган әсәрләрен туплап, «Артиллерст анты» дигән шигырь китабын оештырып, нәшриятка тапшыра.

1942 елның башында Мәскәүгә ГлавПУРКА (Главное политическое управление рабоче-крестьянской Красной Армии) карамагына озатыла. Аны резервта тоталар. Әмма шагыйрь йөрәге һаман да ил язмышы хәл ителә торган алгы сызыкка омтыла. Ул, тизрәк фронтка озатуларын сорап, ике мәртәбә СССР Язучылар союзы рәисе Александр Фадеевка хат яза.

Ниһаять, февральнең соңгы көннәрендә аны Волхов фронтына озаталар. Фронтта беркадәр вакыт Малая Вишера шәһәрендә урнашкан Армия штабында резервта тора, командованиенең аерым поручениеләрен үти.

1942 елның февралендә өлкән политрук Муса Җәлил Волхов фронтында чыга торган «Отвага» газетасының хәрби корреспонденты булып эшли башлый. Газетага мәкаләләрне урысча яза. Бу чорда ул утызлап шигырь иҗат итә. Кайбер шигырьләрен, урысча язып, «Отвага» газетасында бастыра. Шул вакытта язылган шигырьләренең бары тик биш-алтысы гына Казанга кайтып җитә.

Ленинград блокадада калып, меңләгән кеше ачлыктан кырыла башлаган чорда, совет Югары башкомандованиесе бу шәһәрне чолганыштан коткарырга уйлый. Бу максатны тормышка ашыруда Волхов фронтына зур бурычлар йөкләнә. Ул, Төньяк-Көнбатыш юнәлештә һөҗүм башлап, Ленинград фронтына ярдәм итәргә тиеш була.

Әмма бу план тормышка аша алмый. Кышкы авыр, карлы, юлсыз шартларда һөҗүмне киң җәелдереп булмый. 19 мартта Мясной Бор станциясеннән дүрт чакрым көнбатыштарак, немецлар 2 нче армияне Волхов фронтының башка берләшмәләреннән өзәләр. 27 мартта транспорт, сугыш кирәк-яраклары, фураж, азык кертү юлы ачыла, әмма 27 апрельдә яңадан ябыла. Көннәр җылынып, карлар эрегәч, армия тоташ диярлек сазлыкта чолганышта торып кала. Фашист самолётлары өстән туктаусыз рәвештә бомба яудыралар. Чолганыш боҗрасы көннән-көн ныграк кысыла. 21 июньдә «Отвага» газетасының соңгы саны чыга. Редакция һәм типография хезмәткәрләре, кулларына корал алып, сугышчылар сафына баса. 24 кешенең тик өчесенә генә чолганыштан чыгу бәхете насыйп була. Армиянең күпчелек сугышчылары һәлак була, яралана яисә сазлыкка батып үлә, әсирлеккә эләгә.

Мясной Бор станциясе тирәсендәге бу урын «Үлем үзәне» («Долина смерти») дигән исем астында тарихка кереп кала. Авыр яраланып, дошман кулына эләгүчеләр арасында Муса Җәлил дә була. Бу вакыйгаларны кичергән, Муса белән концлагерьларда очрашкан кешеләр сөйләве буенча бу хәл 1942 елның 26 июнендә була.

2 нче Удар армия командующие генерал-майор А. А. Власов Любань операциясе барганда, куркаклык һәм булдыксызлык күрсәтә. Армиянең җиңелүе өчен җавап бирүдән куркып, ул үз теләге белән гитлерчылар ягына чыга, Ватанга хыянәт итә. Сугыш бетәр алдыннан, ул әсир төшкән урыс һәм башка милләт кешеләреннән армия оештыра.

Муса Җәлил әсирлекнең тәүге көннәрен июль-август айларында Ленинград өлкәсенең Рождество авылы кырында оештырылган лагерьда үткәрә. Бу лагерь Свирская станциясеннән берничә километрда ат абзарында урнашкан була. Башка лагерьлардагы кебек, биредә дә кешеләр ачлыктан, суыктан, авырулардан кырыла. «Кичер, илем», «Кошчык» кебек шигырьләрен биредә язган булырга тиеш дип фаразлана. Бу лагерьда Муса Гариф Хафизов исемле әсир белән таныша, аңа үзенең шигырьләрен укый. Аңа атап шигырь дә яза.

1942 елның сентябрендә хәрби әсирләрне Двинск лагерена куып китерәләр. Китәр алдыннан, Муса Гарифка үзенең шигырьләр язылган блокнотын бирә, әмма Гариф аны саклый алмый. Ул яшәгән баракта немецлар, тентү үткәреп, блокнотны табалар һәм янып торган утка ыргыталар. Әнә шулай Муса әсирлектә туган күп шигырьләрен, блокнотларын үзе белән дуслашкан, танышкан кешеләргә бирә. Әмма алар төрле сәбәпләр аркасында югалып бетәләр. Бары тик ике дәфтәре генә Туган илгә кайта ала.

Бу лагерь Двинск крепосте янында була. Сугышка кадәр ул яшелчә саклагыч хезмәтен үтәгән. Түбәсе күптән череп төшкән, яңгыр вакытларында базлары, чокырлары балчык белән тула.

Биредә лазарет та була. Анда немец докторы авыруларны үзе кабул итә. Күлмәкләрен күтәреп, татуировкасы юкмы дип карый. Тәнендә сурәте булса, таза кешеләр дә лазаретка салына. Ә аннан мондый кешеләр исән чыкмый. Соңыннан шул билгеле була: немец докторы кеше тиресен абажурлар, сумкалар, перчаткалар һәм башка сувенирлар ясау өчен җыйган икән.

Лагерьдан ерак түгел туганнар каберлегендә 45 мең хәрби әсир күмелгән. Ә Двинск лагеренда фашистлар 125 меңнән артык хәрби әсирнең гомерен өзәләр.

1942 елның октябрендә Мусаларны Рига янындагы элекке сыра заводына куып китереп ябалар. Аннары Каунас шәһәре читендәге алтынчы форпост дигән җиргә күчерәләр. Октябрь ахырында яисә ноябрь башында Демблин крепостена китерәләр.

Кайсы гына лагерьда булса да, Муса башка әсирләр белән аралашырга тырыша. Аларга кулыннан килгәнчә ярдәм итә. Демблин лагеренда Муса һәм Гайнан Кормаш җитәкчелегендә ышанычлы төркем оеша. Анда Абдулла Баттал, Рушат Хисаметдинов, Гарәф Фәхретдинов, Зиннәт Хәсәнов, Фоат Сәйфелмөлеков һ. б. була. Яшерен оешма Ян Габдуллин аша Седльце лагерендагы патриотлар белән элемтәдә тора.

1941 елның көзендә Демблин лагеренда үзгәрешләр сизелә. Хәрби әсирләрне милләтенә карап бүлә башлыйлар. Урыс-украин, грузин-әрмән һәм башкаларны бүтән лагерьларга алып китәләр. Демблинга, нигездә, Идел буе – Урал тирәсендә яшәгән татар-башкорт һәм татарча белгән чуваш, мари, мордва, удмуртларны җыялар.

Аннары аларны Едлинога күчереп, «Идел-Урал» легионы оештыралар.

Легионда җитәкчелек, агарту эшләре алып бару өчен, югары белемле кешеләр кирәк була. Шул максаттан махсус Вустрау лагере оештырыла. Ул Берлиннан 60 чакрымлап көньяк-көнчыгышта урнашкан була. Лагерь ике бүлектән тора. Бер ягында чәнечкеле чыбыклар, пулемётлы вышка, тәбәнәк бараклар. Икенче ягында – боларның берсе дә юк.

Декабрь азагыннан гыйнвар башына кадәр Җәлил һәм аның дуслары Гайнан белән Абдулла шушы лагерьның ябык зонасында кечкенә бүлмәдә сак астында тотыла. 1943 елның февралендә аларны ачык лагерьга күчерәләр. Биредә уку курсын тәмамлагач, март аенда Җәлил чит ил кешесе паспорты алып, оккупацияләнгән Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы хезмәткәре итеп куела.

Немецларга хезмәткә керү турында карар кабул итү Җәлил һәм аның дусларына җиңел булмый. Башта күпләре бу эшкә каршы тора. Акрынлап алар бер карарга килә: дошман тылында ачка үлүгә караганда аның тылында җимерү эшләре алып бару дөресрәк булыр.

1943 елның март – август айларында Муса төрле лагерьларда була, ул мәдәни-агарту эшләрен оештыру белән шөгыльләнә. Кайберәүләр истәлекләрендә аны «культура министры» дип тә атыйлар.

Немецлар аларга әсирләр арасында советка каршы көрәш җәелдерү бурычын куя. Асылда, совет әсирләре Ватанга тугры калырга тиеш дигән үгет-нәсыйхәт эшләре бара. Яшерен оешма көннән-көн күбрәк ышанычлы кешеләр белән бәйләнеш урнаштыра.

Җәлил һәм Кормаш җитәкләгән яшерен оешма Польшада һәм Германиядә оешкан гомумантифашистик яшерен оешманың бер өлешен тәшкил итә.

Аларның эше үзенең уңай нәтиҗәләрен бирә. 1943 елның февралендә Витебск партизаннарына каршы җибәрелгән 825 нче батальон, бу частьтагы немецларны кырып бетереп, партизаннар ягына чыга.

Башка батальоннар да немецларны куандырмый.

1943 елның җәендә бөтен легионда баш күтәреп, поляк партизаннары ягына чыгу планы төзелә. Әмма бу ният тормышка ашмый. Арада сатлык җаннар булуы, немец гестапосының, Абверының эшчәнлеге җәлилчеләрнең планнарын җимерә. Едлинода, Берлинда, башка лагерьларда сиксәнләп кеше кулга алына.

1943 елның 10 августында Муса Җәлил, 11–12 августларда Едлинода Гайнан Кормаш, Абдулла Баттал һәм башка подпольщиклар, 12 августта Берлинда «Идел-Урал» газетасы редакциясендә һәм «Винета» радиостудиясендә Абдулла Алиш, Әхмәт Симаевлар кулга алына.

12 августта Җәлилне сәяси тоткыннар асрала торган Варшава төрмәсенә китерәләр.

Аннары аны Берлинга, Александр Плац мәйданындагы төрмәгә күчерәләр. Сорау алулар, кыйнаулар туктаусыз дәвам итә, атналар буена ач килеш, бер кешелек, караңгы, суык бетон камерада тоталар.

Муса иптәшләрен сатмый. Ул гаепне үз өстенә ала.

Сорау алулар вакытында, гестапочылар аны берничә мәртәбә хром итекләр белән типкәлиләр, бармакларын таптыйлар. Варшава төрмәсендә тикшерүче белән очрашканда, сул кулы сынып, соңыннан дөрес ялганмый. Аз гына уңайсыз хәрәкәтләнсә дә, көчле авырту сизә. Эченә тимерчыбык кертелгән резина шланг белән билен тукмау нәтиҗәсендә, бөерләренә зыян килә. Иртән торуга, күзләре шешеп чыга.

1944 елның февралендә Дрезден шәһәрендә Икенче Империя суды була. 12 февральдә Муса һәм аның ун көрәштәше үлем җәзасына хөкем ителә. Аларны легиончылар арасында яшерен эш алып баруда, нацист властьларына каршылык күрсәтүгә чакырган листовкалар бастыруда һәм таратуда, легионда баш күтәрүне әзерләүдә гаеплиләр. Гайнан Кормашны тагын да совет командалыгы тарафыннан җибәрелгән каршылык хәрәкәтенең башка төркемнәрен партизаннар белән бәйләнеш тотуда да гаеплиләр.

Судтан соң ай ярым чамасы вакыт патриотлар Дрезден шәһәрендә тотылалар. Аннары аларны Берлинга күчерәләр. Моабит, Тегель, Шпандау төрмәләрендә ярты ел чамасы үлем көтеп яталар.

1944 елның 25 августында Берлинның Плетцензее төрмәсендә Муса Җәлил һәм тагын ун патриот җәзалап үтерелә. Гильотина дип аталган үлем машинасында аларның башлары киселә. Муса бишенче кеше булып, 12 сәгать 18 минутта үлемне каршылый.

1942 елның июль аеннан башлап Муса Җәлилдән гаиләсенә дә, дусларына да хатлар килүдән туктый. Әминә ханым хәбәрсез югалды дигән кайгы кәгазе ала. Сугыш беткәч, ул исән, Көнбатышка качкан дигән хәбәр алына. Шагыйрьне фашистларга хезмәт итүдә гаеплиләр. Дәүләт иминлеге органнары аңа карата җинаять эше кузгата.

Әмма фашистларның төрмә стеналары никадәр генә калын булса да, патриотлар турында дөреслек барыбер Туган илгә кайта.

Сугыш беткәч, шагыйрь турында беренче хәбәр 1945 елда килә. 29 апрельдә иртән сәгать унбердә 79 нчы укчы корпус солдатлары, Рейхстагны штурмлау алдыннан, Моабит төрмәсенә килеп чыга. Алдынгы частьлар төрмә корпусына бәреп кергәндә, анда әсирләр дә, сакчылар да булмый. Ихатасында җил чүп-чар һәм кәгазь кисәкләрен генә себереп йөртә. Ниндидер папкалар янып бетеп килә. Дүрт этажлы төрмәнең бер канаты авиабомба төшүдән җимерелгән була.

79 нчы корпусның бер төркеме төрмә ихатасына урнаша. Шунда сугышчыларның берсе төрмә китапханәсенең таралган китаплары арасында бер китаптан ертып алынган битне күрә. Анда урыс телендә түбәндәге сүзләр язылган була: «Я, известный поэт Муса Джалиль, заключен в Моабитскую тюрьму, как пленный, которому предъявлены политические обвинения и, наверное, буду скоро расстрелян. Если кому-нибудь из русских попадёт эта запись, пусть передадут привет от меня товарищам писателям в Москве…»

Аннары сәлам әйтергә тиешле кешеләрнең исемнәре аталган. Беренче итеп Александр Фадеев күрсәтелгән.

Язуны кулдан-кулга йөртеп укыйлар, арада Җәлилне белгән татар солдатлары да була. Аннары Мәскәүгә СССР Язучылар союзы рәисе Александр Фадеевка җибәрәләр. Ул Җәлилне сугышка кадәр үк яхшы белгән.

А. Фадеев, Җәлилнең әлеге язмасы белән танышып, аны Язучылар союзындагы махсус бүлек хезмәткәрләренә бирә. Бер елдан артык вакыт үткәч, ул Җәлилнең тормыш иптәше Әминәгә бу турыда хат язып җибәрә.

Шунысы кызганыч: еллар үткәч, бу кәгазь битен эзләп карасалар да, ул табылмый.

Муса Җәлилнең ике дәфтәре Туган илгә кайта. 1953 елның 25 апрелендә шигырьләрнең беразы «Литературная газета»да басылып чыга. Шул көннән башлап, Җәлил исеме илгә һәм дөньяга батырлык символы булып тарала башлый.

1956 елның 2 февралендә Муса Мостафа улы Җәлиловка, Бөек Ватан сугышында немец-фашист илбасарларына каршы көрәштә ныклык һәм батырлык күрсәткән өчен, үлгәннән соң, Советлар Союзы Герое исеме бирелә. Бу турыда Указга СССР Югары Советы Президиумы рәисе К. Ворошилов, Президиумның сәркатибе Н. Пегов кул куйган.

«Моабит дәфтәрләре» циклы өчен татар халкының батыр улы М. Җәлилгә 1957 елның 22 апрелендә Ленин премиясе бирелә. СССР Министрлар Советы янында әдәбият һәм сәнгать өлкәсендә Ленин премияләре бирү буенча комитет карарына шушы комитет рәисе, күренекле шагыйрь Николай Тихонов кул куя.