Тукай. Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте / Тукай. Сказка об охотнике Мэргэне и девушке-оленихе (на татарском языке)
Text6
Газизә апа Габдулланы Ташаякка тагын алып барып, «туйганчы» кинәндерү теләге белән, артып калган бакыр тиеннәрен әрҗәдәге яулыгының икенче почмагына, аерым төенгә җыйный башлады. Вәли абзый белән берничә тапкыр тиргәшеп, урыны килгәндә юмалап, ул аны Габдулланың читеген эшләтергә утыртты.
«Иртәгә Ташаякка барабыз» дигән көнне Вәли абзый верстагы янында Габдулланың кәҗүл читеген тегеп бетерергә тырышып утырды. Габдулла, Ташаякны тагын күрү, әйләнчеккә утыру хыялы белән мавыгып, йокларга ятудан баш тартып, әтисенең эшләгәнен күзәтте: иртәгә киеп аласы кәҗүл читекнең барлыкка килүен үз күзең белән күреп утырудан күңеллерәк тагы нәрсә бар?
Газизә апа аңа берничә тапкыр:
– Габдулла, күз нурым, урының җәйгән, менеп ят, бәгърем, иртәгә иртәрәк торырбыз, – дип карады.
Габдулла, эшләнеп бетәргә якынлашкан читегеннән күзен ала алмый:
– Хәзер, әни, – диде, һәм бу сүзне инде ул бу кичне әллә ничәнче тапкыр кабатлый иде; күзләрен угалап, килә торган йокысын качырырга, авызын ачып исни башлау белән, шунда ук аны тыярга, йокысы килүен сиздермәскә тырышты. Ул: «Читек эшләнеп бетмәс тә, без Ташаякка бара алмый калырбыз», – дип курыкты. Утыра торгач, ул кинәт калгып китте һәм бүкән өстеннән авып төшә язып калды.
– Йокың килгәнен яшереп утырасың бит син, разбунник, әйдәле, – дип, Вәли абзый читекне бер читкә куйды да Габдулланы күтәреп алырга үрелде. Ләкин Габдулла:
– Әти, юк, юк, минем йокым килми, менә! – дип, күзләрен әтисенә киереп ачып күрсәтте.
– Туктале, тукта, синең күзләрең нишләгән? – диде каударланып Вәли абзый. – Анасы, карале, сыңар күзен бөтенләй кан баскан бит улыңның…
* * *
…Икенче көнне иртән Габдулланың сыңар күзе генә ачылган, икенчесе, кабак өстендәге зур кызыл шеш белән күпергән хәлдә, бөтенләй кысылып тора иде.
Ташаякка бару урынына аны Мөхетдин суфига өшкертергә алып киттеләр.
Мөхетдин суфиның да тыны килешмәде, күз шешенүендә дәвам итте. Мәгърүфә әбинең: «Арпам, имеш, мә күкеш», – дип имләүләре, арпаны мәчегә, эткә, бүрегә күчерү ырымнары да ярдәм итмәде. Ниһаять, Габдулланы Кабан күленең теге ягындагы бер күрәзә картка алып бардылар. Карт, өшкереп-төкереп, аның күзенә ниндидер тамчылар тамызды.
Шуннан соң Габдулла ике тәүлек йоклый алмый, ашамый-эчми, үкереп ятты. Өченче көнне Сәхип солдат һәм Григорий үзләре белән кечкенә, ябык кына гәүдәле, зур гына борыны өстенә тимер күзлек кигән берәүне ияртеп алып килделәр. Ул баланы карады да башын чайкады:
– Харап итә язгансыз бит баланы! Аһ, безнең караңгылык, аһ, безнең артталык, – диде ул, сукранып, телләрен шартлатып куйды.
Ул язып калдырган язу белән Сәхип үзе эшләгән больницадан ике дару алып кайтты. Аларның берсен эчереп, икенчесе белән Габдулланың күзен юа торгач, балага хәл кереп китте, аның кызуы сүрелде, ул тамагына ашый башлады.
Беркөнне иртә белән Габдулла авыру күзен кысып кына ачты да әнисеннән:
– Әни, әйләнчеккә барабызмы? – дип сорады.
Газизә апа, Габдулланың терелә башлавы белән сөенсә дә, аның бу үкенечле теләгенә ни дип җавап бирергә белми, әрнеп:
– Ташаяк ябылды шул инде, улым! – диде һәм, ирексездән атылып чыккан яшен күрсәтмәс өчен, читкә борылды.
7
Габдулла, терелеп, беренче тапкыр урамга чыкты. Аның үз иптәшләрен, бигрәк тә Әптелбәрне күрәсе килә иде.
Урамда брахмистр малае күрше урам малайлары белән ашык уйныйлар. Габдулла, башын авырткан күзе ягына авыштырыбрак, дусларча елмайган хәлдә, аларны күзәтергә тотынды. Әмма тегеләр, Габдулланы күрү белән:
– Кит, юл өстендә торма, аягыңа җибәрәбез, – дип кычкырдылар. Берсе, ашыкка тидерүдән бигрәк, Габдулланың аягына тидерергә тырышып, төзәп тә җибәрде. Ләкин ашык тими узып китте.
Габдулла, эшне уенга борып җибәрәсе килеп:
– Тимәде, тимәде, – дип кычкырды.
– Тимәс менә, мин килеп салып җибәрсәм! Икенче күзеңнән колак какканыңны сизми дә калырсың, – дип кычкырды күрше урам малае…
– Сукыр, сукыр! Кылый күз! – дип үчекләргә тотындылар башкалары.
Күтәренке күңел белән чыккан Габдулла кинәт сүрелде, аның бөтен ачуы белән шул балалар өстенә ташланасы килде. Тик алар күп, ә Габдулла берүзе генә! Шулвакыт көтелмәгән җирдән Әптелбәр атылып чыкты да, Габдулланы үчекләп торучы малайлар өстенә ташланып, аларны уңлы-суллы селтәп ташлады. Малайлар бер минут эчендә, эрегән төсле, бу урамнан юк булдылар.
Әптелбәр брахмистр малаен:
– Күрше урамнар безнекеләргә тия, ә син карап торасың, – дип битәрләде.
– Ул үзе бит башта, – дип, брахмистр малае нидер әйтергә теләгән иде, Әптелбәр аның сүзен:
– Кит әле син, чухыр! – дип өзеп куйды.
Брахмистр малае, авыз эченнән ырылдашып, кырын-кырын капкага китте һәм, йорт эченә керү белән, башын чыгарып:
– Ә синең әниең чихутка, әтиең телсез, – дип кычкырды.
Әптелбәр:
– Аһ, әле син шулаймы? – дип, аңа ташланды.
Брахмистр малае, йөгереп, өйнең баскычына менеп китте һәм ачы тавыш белән «әти!» дип кычкырды. Әптелбәр килеп өлгергәнче, ул өйалдына кереп алды һәм эчтән, ишекне аз гына кысып ачкан көе, телен чыгарып, үчекләшеп торды.
– Чыгарсың әле! – дип янады Әптелбәр.
Бу хәлне ишетеп, үз өйләренең баскычына чыккан Аннушка:
– Әптелбәр, ташла, Мустафа ул нехороший, чебешкә утырган тавык астындагы йомыркаларны ташый, – диде һәм балаларны су буена төшеп уйнарга чакырды.
Әптелбәр, уйнарга бик теләсә дә, бу тәкъдимне кире какты. Ул өйдә анасының авырып ятуын һәм балык шулпасы теләвен, әтисенең, эшкә урнаша алмый, өйдә эшсез утыруын һәм, мактаныбрак, үзенең өйдә бердәнбер туйдыручы булып калганын сөйләп бирде.
– Мин хәзер Бакалтайга барып, ике җәен тотып алып кайтам, берсен әнигә пешерәбез, икенчесен Печән базарына чыгарып сатабыз да балык сөзә торган зур ятьмә сатып алабыз. Аннан балыкны күп итеп тота башлыйм да теге үлчәү янындагы балыкчы Хисмәтнеке кебек таш кибет ачып җибәрәм. Аннан соң мин балыкны үзем тотмыйм инде, миңа аны тотып китерәләр. Ә мин кибеттә чут салып кына утырам. Сез балык алырга миңа гына килегез, сезгә мин аны бушлай бирермен, яме?
Балалар моңа чын күңелдән риза булдылар һәм Әптелбәрнең юмартлыгына исләре китте.
Алтынчы бүлек
1
Габдулла аны Өчиледә адаштырып, Казанга качып килгән иде. Ә ул «Кайда булды минем кечкенә корбаным?» дигән сыман, авылдан авылга күчеп, чакрымнар артыннан чакрымнар үтеп, Казанга, аннан соң Яңа бистәгә килде һәм мыштым гына Вәли абзый өенә керде:
– Ә, менә кайда икән ул?
Ачлык кечкенә Апушны, ниһаять, эзләп тапты.
Иң элек Газизә апаның кәләпүш эше тукталды. Аның товар (хәтфә, кәлинкүр, җеп) бирә торган бае вывескасын «компания» гә алыштырды да мәскәүлеләргә булган бурычыннан сумына егерме дүрт тиен түләп котылды. Шуннан соң ул сабын сәүдәсенә күчте.
Газизә апа, баеның кибетенә килеп:
– Ибраһим абзый, алайса, мин башка берәү белән киңәшеп карыйм әле, – диде.
Ибраһимның яхшы кәләпүшчене җибәрәсе килмәве булырга кирәк:
– Ай, оныта ук язганмын, бикәң сине «кереп чыксын әле» дигән иде бит, йомышы бар шикелле, – диде.
Шул көннән алып Газизә апа байбикәнең өендә аның тегү-чигү эшләрен, туры килгәндә, беррәттән өй эшләрен дә башкарып йөрде. Моның өчен байбикә аңа әчмухалап чәй биреп җибәрә иде:
– Үзебез өчен генә тота торган сәйлүн чәе, йөз дә биш номерлы, эчеп карагыз әле, бик йөрәккә ята торган, бик нәгыз, бик…
Вәли абзыйның да кәсепләре кирегә китте.
Беркөн ул базарга алып чыккан читек-кәвешләрен кире алып кайтты да сәкегә күтәреп бәрде:
– Кадалып бетсен базары, асты өскә килеп бетсен Гайнетдин компанияләре-ниләре белән! Әйе, ыммым… Атна буе бөкрәеп, күкрәк черетеп утыр-утыр да, биргән бәяләре синең товар хакыңны да капларлык булмасын. Кәсепмени бу, мат якасына! Әйе, ээ… Ым-мыммм!..
Ул көнне кич утыру булмады. «Бик нәгыз» 105 номерлы сәйлүн чәен каты-коты белән сүзсез генә эчтеләр дә тавыш-тынсыз гына йокларга яттылар.
Икенче көнне Газизә апа Ибраһим байларга Габдулланы да ияртеп алып китте.
– Бүген байларда бик зур аш-су буласы, әзерләшергә чакырдылар. Габдулланың да бераз тамагы туеп кайтыр, бәлкем, – диде ул.
Газизә апа белән Габдулла, Иске бистәгә чыгып, Захарьевский белән уңга борылдылар да ике катлы зур таш йортның капкасы алдында тукталдылар. Капкага якынаю берьюлы мөмкин булмады: аның тирәсен әллә никадәр теләнче сырып алган, ерып үтәр хәл юк! Җитмәсә, Газизә апа белән Габдулланы күреп шаулаша башладылар:
– Карале, кара, әле генә килеп, сәдакага бездән элек үрелмәкче була!..
– Байның каенигәчедер ул. Күрмисезмени, ак шәл астыннан яңа кәшемир яулык бәйләп җибәргән…
– Улының аягындагы читеге кай таба!.. Савырлап каеган өр-яңа читек, ә?
– Шул көе сәдака сорарга килгән. Кеше дигәнең!
– Оялмый да… Чисти оятсыз икән!..
– Тирес бит икән!..
Капка эчтән бикле, шакысаң да ачучы булмас: монда кем шакыганны кем белсен? Газизә апа, үзенә каратылган иләмсез сүзләргә әһәмият бирмәскә тырышып, иреннәрен кысты һәм, эчтән берәрсе чыкканны көтеп, читкәрәк барып басарга мәҗбүр булды. Шулвакыт Габдулла кинәт:
– Әптелбәр! – дип кычкырып җибәрде.
– Кайда?
– Менә әле генә шунда иде!.. Әллә кая китте!..
Габдулла әнисенең кулыннан тартылды.
– Тик тор! Үзенең күренәсе килмидер.
– Нигә күренәсе килми? – дип гаҗәпләнде Габдулла. Аның дусты Әптелбәрне күрәсе һәм яңалыклар белән бүлешәсе килде.
Капка тоткасы эчтән шалтырап китте. Теләнчеләр капкага ташландылар. Капка ачылмады.
– Йоклый торгандыр әле, байны әйтәм, тормагандыр әле… – диде арадан бер картрагы.
– Дәүләтле кешегә иртүк торып янчык табасы юк шул, – диде башына мескен бүрек кигән карчык.
– Аның алтыны янчыкта түгел, капчыкта шул, беләсегез килсә.
– Алла дәүләтен мул кылсын, берүк! Бик юмарт, бик шәфкатьчел кеше бу Ибраһим бай.
– Мәкәрҗәгә китсә дә, Эрбеттән кайтса да, авырып терелсә дә, безне онытмый…
– Безне онытмаганга, Хак Тәгалә аның дәүләтенә бәрәкәт бирә…
– Үткән атнаны җигеп чыга торган атының аягына су төшкәч, терелсә дип, нәзерен әйткән, диләр. Шуның сәдакасын өләшә микән?
– Компания булып ачкан сәүдәсеннән табыш ясаган, ди, белмисез икән әле.
– Кеше сөйләгәннең барысына да ышана китсәң, әнә Мәскәү байларын бик нык утырткан, имеш, дип тә сөйлиләр…
– Ээ… шуның сәдакасы инде бу, алайса…
– Нигә, аның өчен дә баш кирәк…
– Хәләл белән баеп булмый инде, нәрсә әйтсәң дә…
– Безнең авыздан чыккан сүз булмасын. Үзенең компаньоны, теге Орынбурның Әхмәт бай белән уртак болын алып, шуның печәнен саткан, имеш, бу. Табыш бүлгәндә, теге риза булмый, судка биргән, имеш… Дөрес түгелдер, дошман сүзедер… Юк, юк…
Ул арада капкадан, биш гөрәнкә сыешлы кечкенә ак капчык күтәреп, түгәрәк кара сакаллы ыспай приказчик чыкты. Аны чак кына төртеп екмадылар.
– Утырыгыз тезелеп, барыгызга да җитәр, – дип боерык бирде приказчик.
Этешү-төртешү китте, һәрберсенең алгарак чыгып утырасы килде. Приказчик хәйләкәр кеше икән, ул сәдаканы капка яныннан түгел, артка ук чыгып өләшә башлады. Бар да тынды. Приказчик кулын капчыкка тыккан саен, өр-яңа бер тиенлекләр «гөж» килеп шаулап алды. Приказчик аларны бер уч тартып чыгарды да сузылган кулларга берәм-берәм тамызып чыкты. Бер тиенне алып икенче кулын сузган үсмерләрнең кулына «чалт» итеп сугып алырга да өлгерде. Акча шылтырау тавышына рәхмәтләр, озак гомер теләүләр ялганып китте.
2
Габдулла бу кызык тамашаны карап туярга өлгермәде, әнисе аны капкадан эчкә алып кереп китте. Ул арада зур кара эт, чылбырыннан тартылып, болар ягына ыргылды һәм буыла-буыла өрергә тотынды. Габдулла әнисенең аякларына ябышты. Газизә апа аңа:
– Курыкма, улым, аның чылбыры өзелерлек түгел… Әйдә, менә бу яклап, – дип, Габдулланы кухняга алып керде.
Аларны күпертмә җилкәле ак алъяпкыч япкан зур һәм таза гәүдәле чибәр генә хатын каршы алды. «Шушы икән байбикә», – дип уйлады Габдулла. Ләкин бу байбикә түгел, аның асравы гына иде әле.
Өстәлләрдә һәм шүрлекләрдә нәкъ Ташаяктагы сыман тезелеп торган бакыр, җиз, пыяла савытлардан башканы күрмәгәч, Габдулла гаҗәпсенеп куйды: «Байларның өе шундый була икән: тәлинкә дә чынаяк. Байлар ашап кына торалар шул…»
Ул ара булмый, юкарак гәүдәле, ыспай гына киенгән зур кара күзле хатын килеп керде һәм, Газизә апаны күреп:
– Ә килдеңме, Газизәбану? Бик һәйбәт. Бу кем, синең улың мәллә? – дип сорады.
Байбикә шушы үзе иде.
– Әйе, бер почмакта утырып торыр инде, бикә, сезне борчымас ул, – диде Газизә апа, гафу үтенгәндәй итеп.
– Ярар, бакчага чыгып утырсын, чәчәкләргә генә кагылмасын… Йосыфҗан, Йосыфҗан, кер әле монда, акыллым!
Гадәт һәм кыланышлары белән унике-унөч яшьләр чамасы гына булса да, буйга әрсез үсеп киткән Йосыфҗан килеп керде. Ул, телен чыгарып, кулындагы зур гына кисәк бәлешнең эчендәге алмасын ялый, үзе бертуктаусыз борынын тарта иде.
Габдулла аптырап калды: «Туктале, тукта, соң бу бит теге кем… Ташаякта мине төртеп ега язган малай!»
– Бар, улым, – диде малайга, иркәләп кенә, байбикә. – Менә бу кунак егетне бакчага алып чык. Кара, чәчәкләргә кагылмасын! Бар, мин чакырмый кермә. Кунаклар янында чуалмасаң да ярар, бүген бик олы кешеләр генә киләсе, яме? Сүземне тыңласаң, иртәгә үк үзең сораган теге көмеш йөгәнле, пыяла күзле атны алып кайтырмын…
– Әйдә! – диде малай Габдуллага.
Алар бакчага чыктылар.
Бакча чынлап та матур. Кызыл ком сипкән юлның чит-читендә тәбәнәк кенә яшел рәшәткә… Аның эчендә кечкенә-кечкенә таулар – чәчәкләр тавы… Нинди генә чәчәкләр юк монда! Ал, кызыл, ак, сары, сыек зәңгәр, куе зәңгәр… Вак кына күгәрчен күзе хәтлеләреннән алып олы кешенең йодрыгы зурлыгы чәчәкләр… Уртадагы иң зур чәчәк тавының өстендә колга, аның очында кояшка чагылып, күзнең явын алып тора торган көмеш шар…
Габдулла бакчаны бик кызыксынып тамаша итә генә башлаган иде. Йосыфҗан, кызык итепме, әллә комсызлыгыннанмы, тилгән кебек, кулларын җәеп, аның тирәсендә әйләнә башлады. Габдулла кайда борылса, ул аның алдына чыга, күзәтергә комачаулый, телләрен чыгара, күзләренең агын әйләндереп карый, авызын кыйшайта…
– Син барыбер безнең Сәхәби кебек итә белмисең, – диде Габдулла.
Җавап урынына теге, Габдулланы үчекләп, аңлаешсыз тавышлар чыгарды:
– Сә-сә-сә… хә-хә-хә… би-би-би… хи-хи-хи…
Аннан ул, Габдуллага кулындагы бәлеш кисәген сузып:
– Мә! – диде.
Ачыккан Габдулла, үзе дә сизмәстән, кулын сузды. Әмма теге шунда ук бәлешен кире тартып алды да, икенче кулын сузып, Габдуллага күкеш күрсәтте һәм кычкырып көлеп җибәрде. Аннан ул, куак төбенә әйләнеп: «Гөлгел! Гөлгел!» – дип, кемнедер чакыра һәм, кулындагы бәлешен чеметеп-чеметеп, валчыкларын шул якка ыргыта башлады. Ул да булмады, куак артыннан… дөнья матурлыгы бер яшел кош канатларын җәеп килеп чыкты! Аның каурыйлары һәм койрыгы, кояшка елкылдап, кырык төс белән балкый. Койрыгындагы күз-күз түгәрәк бизәкләре бик оста сурәтче кулы белән ясап куйган төсле! Башындагы чукмарлы энәләре әллә шундый булып үсеп чыккан, әллә аларны купшылык өчен юри кадап куйганнар?!
Габдулла, кызыксынып, кошка таба бер адым атлап куйды, шунда ук юлына Йосыфҗан аркылы төшеп кычкырды:
– Якын киләсе булма, минем тавис бу!
Габдулла чигенеп куйды. Ул кинәт үзен бу бакчада очарга гына түгел, талпынырга да ирке булмаган чебеш итеп хис итә башлады. Аның инде кире кухняга йөгереп керәсе һәм әнисенең итәгенә ябышасы килде.
Шулвакыт капкалар ачылуы, тарантаслар шалтыравы ишетелде. Йосыфҗан, муенын сузып, йортка карады һәм, кунаклар килә башлавын күреп, Габдуллага:
– Тависка йә чәчәкләргә кагылсаң, мин синең муеныңны өзәрмен, – дип, бармагы белән янап алды да чыгып йөгерде.
Габдулла иркенләп бер тын алды һәм кошны күзәтергә тотынды.
Әйе, бу шул үзе! Саҗидә апасы сөйләгән бәхет кошы! Шуңа күрә Йосыфҗан шундый бәхетле… Теләсә, бәлеш кисәгенең камырын ашый, теләсә, аның алмасын гына ялый. Теләсә, аңа әнкәсе көмеш йөгәнле ат алып кайтып бирә, теләсә, ул Ташаякта туйганчы әйләнчектә әйләнә… Ә аның өендә нихәтле савыт-саба, теләсә кайсыннан теләсә нәрсә ашый… Менә әнисе белән бүген монда килмәсә күрер идемени ул бәхет кошын?.. Саҗидә апасы кайда, нишли икән хәзер?
Күрәсе иде хәзер Саҗидә апаны. Сөйләп бирәсе иде. Юк, үзен җитәкләп менә шунда алып киләсе иде. Әптелбәрне дә…
Кинәт ишекләр ачылган, кешеләр сөйләшкән тавышлар ишетелде. Өйнең бакчага чыга торган, яшелле-кызыллы пыялалар белән бизәлгән зур ишегендә кешеләр күренде. Алар, баскычтан төшеп, кызыл ком сипкән юл белән болай таба килә башладылар. Габдулла нишләргә белми аптырап калды һәм ихтыярсыз җиргә чүкте.
Килүчеләрдән берсе, калын гына җирән мыеклы, хәйләкәр генә кысылып көлеп торган, сөрмә тарткан күзлесе, өй эчендә башланган әңгәмәне дәвам иттерде:
– Шулай, шулай, Нәни абый, кыздыр хәлфәне, кыздыр! Югыйсә шәригать юлыннан читкә чыга башладылар. Хәтта теге Миһри апаның чигүче кызлары янына йөриләр дип ишетәбез. Шәкертләре, хәлфәләре һәммәсе бергә… Кыздыр үзен! Ә син, хәлфә, бирешмә, йә, йә!
Габдуллага аның тавышы һәм көлүе, буш мичкәгә кычкырган сыман, улап ишетелде. Ул соңыннан бу кешенең шушы йорт хуҗасы Ибраһим бай икәнен белде.
Кунаклар Габдулла яныннан аны бөтенләй сизми үтеп киттеләр һәм, куак артындагы яшел чардуган эченә кереп, камыштан үргән урындыкларга утырыштылар.
Нәни абый дигәне укучыларга мәгълүм Сәгыйтьҗан бай Сәгыйтов иде. Ул кызып китте:
– Минем өчен Миһриҗамалга түгел, шайтанның үзенә йөрсеннәр! Әмма минем мәдрәсәм эчендә тәртип булсын… Без акча бирмәсәк, сез үзегезнең Бохарадан алып кайткан чалмагыз белән кая барыр идегез икән, ягъни мин сездән сорыйм, дамелла Сафиулла?
– Дөрес әйтте Нәни абый, исбат лазем, хо, хо, хо! – дип, бәхәсне кыздырырга тырышты Ибраһим бай.
Сафиулла дигәне салынкы гына зур борынлы, өстенә күк постау җилән, башына кара чуклы кызыл фәс кигән, хәлфә сыман кеше, көлми генә, бармагы белән күз төпләрендә казына-казына мыгырданды:
– Безнең мәдрәсәдәге тәртип, һәрхәлдә, башка мәдрәсәләргә караганда…
– Кайда? Кайда ул тәртибегез? – дип бүлде аны Сәгыйтьҗан, – ишетелгән хәлмени, кырык шәкерт мәдрәсәне ташлап чыгып китсен, имеш! Мәскәү студеннары булганнармыни? Әле узган ай гына «Тәрҗеман» газетасы «Мәскәү студеннары, үз идарәләренә каршы баш күтәреп, чуалыш кузгатканнар. Әлхәмделилла, бу безнең мөселман мәдрәсәләремездә булган һәм булачак эш түгел» дип язып чыкты. Бер ай да үтмәде, Казанның иң зур мәдрәсәсендә, кем мәдрәсәсендә диген әле, Шиһап хәзрәтнең үз мәдрәсәсендә шәкертләре фетнә чыгарып яталар. Бөтен әһле исламга йөз каралыгы!..
– Мәхдүм коткысы белән эшләнгән эш булды бу, Сәгыйтьҗан абзый!..
– Әлбәттә, синең коткың белән түгел, аны без үзебез дә беләбез. Бу эштә синең катнашың булган булса, әле безнең арада утырыр идеңмени син?.. Коткыга катышмау әле ул бик зур хезмәт түгел… Үзеңнең гыйлемең, абруең белән генә шул шәкертләрне тотып калган булсаң икән син.
– Көчебездән килгәнне эшләдек, Сәгыйтьҗан абзый! Без тотып алып калмаган булсак, калганнары да чыгып киткән булыр иде.
– Сез тотып алып калмадыгыз аларны, дамелла!.. Зәкят бирәбез, киендерәбез дип, без – байлар тотып алып калдык аларны, беләсегез килсә… Монда үз кешеләребез, яшерен-батырыны юк…
Кунаклар арасыннан гөмбәгә охшаган карсак кына, юантык кына берсе селкенеп куйды:
– Биредә берәү дә гаепле түгел. Нәни абый, җәдитчеләр гаепле монда… Аларның коткысы бик көчле…
– Шиһап хәзрәт, мәрхүм, үзе гаепле монда, урыны оҗмахта булсын, мәрхүм өстеннән гайбәт булмасын, – диде Сәгыйтьҗан бай. – Ул тезгененнән ычкындырды шәкертләрен… Имеш, дөнья гыйлемнәре кирәк, имеш, русча укырга кирәк. Әнә дөнья гыйлемнәре укып, берсе чукынды бит…
– Анысы да дөрес түгел, – дип каршы төште Ибраһим бай. – Сәхипгәрәй хәлфә ул шәригать гыйлеме укып чукынды. Ә менә учительский школ начальнигы Шаһбаз морза, русча укып та, үз динендә калды, хо, хо, хо!
– Ай, сөйләмәгез миңа шул Шаһбаз дигәннәрен! Үз динендә калды, имеш, калса, аның мөселманлыгы нәрсәсендә?
Берничә бай, Сәгыйтьҗанны куәтләп, Ибраһим байга ябырылдылар:
– Димәк, безгә ислам гыйлеме кирәк түгел?
– Безгә рус гыйлеме генә кирәк, алайса?
– Яшьлегеңә барасың, Ибраһим бай!
Ибраһим бай үз сүзендә торды:
– Кем әйтә, ислам гыйлеме кирәк түгел, дип! Берәү дә әйтми. Мин әйтәм, әгәр дә менә син, Гайнетдин абзый, ислам гыйлеме өстенә үз балаларыңа шут[20] гыйлеме дә укыткан булсаң, яһүд конторщигы тотарга туры килмәс иде сиңа, нигә, дөрес түгелмени?
– Тотсын! – дип карулашты юантык җирән бай. – Минем улымның русча укымавының зәкятыннан китсен! Аңа була, минем улым кеше күзенә карап йөрми бит әле, әлхәмделилла! Үз башына эш йөртә. Шулай түгелме, Мөхәммәтҗан абзый?
Мөхәммәтҗан бай сүз көрәштерүне ул кадәр сөйми, ләкин ул монда үз фикерен әйтми булдыра алмады.
– Үз шәһәрең белән генә чикләнсәң, анысы да хактыр, бәлкем, – диде ул. – Менә мин сәүдә эшләре белән, үзегез беләсез, чит мәмләкәтләргә чыгып йөреп кайттым. Мимечендә дә, инглизендә дә, хәтта амриканында да булдым. Шутны үзең йөртә белмәсәң, олы сәүдәгә тотынып булмый икән. Менә мин шуны белеп кайттым.
– Анысына да сүзем юк, Мөхәммәтҗан абзый, – диде җирән бай, – шут гыйлеме дә белсен, ярый. Аннан соң бит алар гимназия дә ниверсит[21] сорый башлыйлар. Менә кая бара бит хәзерге яшьләр!
– Анысын мин үзем дә иртәрәк дип саныйм, – диде Мөхәммәтҗан бай. – Гимназияләр һәм ниверситлар дворяннар өчен кирәк. Алар балаларын түрә ясарга укыталар. Без дворяннар түгел, сәүдә кешеләре.
– Әйе, – дип куәтләде Сәгыйтьҗан, – дворян, үз имениесен сатып, баласын йә духтырлыкка, йә атбакатлыкка укыта. Аның башка юлы юк. Ә без аның имениесен сатып алабыз. Шулай булгач, нигә безгә ниверсит?
– Әйе, – диде, бөтенләй ярсып, җирән бай, – пычагымамы миңа малаемның атбакатлыгы! Акча түләсәм, миңа Мәккә мөшриге дә атбакат!
– Безнең Бать исән булсын, Бать[22]! – дип өстәп куйды Сәгыйтьҗан. – Бер дә сезнең Шаһбазларыгызга баш иеп бармабыз… Үзләре безгә килерләр…
– Килер, – диде Ибраһим бай, – менә хәзер Шаһбаз морза килеп җитәр, аны да чакырттым. Сөзешергә килгәндә, ул сезнең мөгезләрне сындыра инде, сындыра!
– Үз фикерем хак булганнан соң, төкерәм мин сезнең Шаһбазларыгызга, сукыр Каюмнарыгызга! – диде Сәгыйтьҗан һәм, бөтенесенә серле генә карап чыкканнан соң, шыпыртрак тавыш белән әйтеп куйды: – Әгелчәннәр әнә сезнең образованный Шаһбазларыгызга бармый, менә безнең кебек түмгәкләргә киләләр әле…
– Ничек, нинди әгелчәннәр?
– Яшерене-батырыны юк, монда үз кешеләребез… Аларның үтенүе дә шулай, читкә таралмасын, мин сезгә бер хәбәр әйтим…
– Ие, ие?..
– Инглиздә чыга торган «Таймас» газетасының мөхбирләре шәһәребездә мосафир…
– Кара син! Йә, йә?
– Алар, әлбәттә, бире безнең мөселман ачларыбызга ярдәм кулы сузып килгәннәр…
«Гөмбә» янә телгә килде:
– Ай, бәрәкалла, шул әгелчән дигән халыкта мөселманнарга карата ниндидер мәхәббәт бар, күрәсең… Шулай булмаса, безнең дине исламның мөнбәре булган Гарәбстан аларга буйсынып яшәр идеме?
– Менә мин дә шул турыда сөйлим. Шул инглизләр, хәзергә исемнәрен әйтмим, бер баебыз һәм бер имамыбызны үзләре төшкән номерга чакыртып, озак кына сөйләшкәннәр. «Без гарәпләребезгә Коръән бастырып бушлай таратабыз, аларга үзебез мәчетләр салып бирәбез, дине исламиянең абруе без инглизләр алдында гаять югары тора», – дигәннәр. Шул сүзләрен дөресләр өчен, шундук чумаданнарыннан чалма чыгарып күрсәткәннәр. Менә сезгә әгелчәннәр…
«Гөмбә» кинәт үсеп киткән шикелле булды:
– Бәрәкалла, әлхәмделилла, дине ислам өстенлек таба, болай булгач…
Ибраһим, Сәгыйтьҗанга әйләнеп:
– Йә, йә, Нәни абый, әгелчәннәр тагын ни сөйләгәннәр? – дип кызыксынды.
– Бохара әмире Мирсәет Габделәхәт Баһадирны бик мактаганнар.
– Әйе, әйе, ни өчен инде, ягъни?
– Теге Сәмәрканд аша тимер юл салдырмауны падишадан үтенгән икән… Ягъни бу безнең дине исламга батмый, дине ислам бу эшне бидгать[23] дип таный…
Ибраһим кычкырып көлеп җибәрде:
– Төшендем мин хәзер моңа, төшендем, Нәни абый… Әгелчәннәр үзләре котыртканнар, алайса, Бохара әмирен… Аһ, разбойниклар!..
Мөхәммәтҗан байга да бу фикер ошап куйды:
– Без тимер юл үткәрсәк, әгелчәннең кызылбашлар, һиндлар белән сәүдәсенә китереп суга шул бу!..
– Әле без салдыра башлаган Казан – Муром тимер юлын кире сүтәргә киңәш итмәгәннәрме, Нәни абый, әгелчәннәрне әйтәм? Урыс белән мөселманны сөзештерә, ә? Менә бусы ошый миңа. Әгелчән, ә? Аһ, разбойник!.. Хо, хо, хо!