Read the book: «Тенг-тенги билан бахтлидир»
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
“Аллоҳ сизларни тупроқдан, сўнгра нутфадан яратиб, кейин жуфт-жуфт қилиб қўйди”
(Қуръони карим маъноларининг таржимаси, Фотир сурасидан).
* * *
“Ва Унинг оят-белгиларидан сизларга сокинлик топишингиз учун ўзингиздан жуфтлар яратганлиги ва ораларингизда меҳру муҳаббат ва марҳаматни солиб қўйганидир.
Албатта, бунда тафаккур қиладиган қавмлар учун оят-белгилар бордир”
(Рум сурасидан).
* * *
“Аллоҳ сизларга ўзларингиздан жуфтлар қилди ва сизларга жуфтларингиздан болалар ва набиралар қилди ҳамда сизларни пок нарсалардан ризқлантирди ”
(Наҳл сурасидан).
* * *
“У сизларни бир жондан яратган ва ором олсин учун ундан жуфтини яратган Зотдир. Вақтики у жуфтини ўраганида, енгил ҳомиладор бўлди.
Бас, у билан юрди. У оғирлашганда эса, икковлон Раббилари Аллоҳга: “Агар бизга солиҳ (фарзанд) берсанг, албатта, шукр келтирувчилардан бўламиз”, деб дуо қилдилар”
(Аъроф сурасидан).
Муқаддима ўрнида
САОДАТ САРОЙИНИ КИМ ҚУРАДИ?
Ассалому алайкум, азизларим! Сизлар билан ғойибона бўлса-да, диллашиш илҳомини берган раббимиз Аллоҳга шукрлар билдирган, биз – умматлари учун бебаҳо маънавий бойлик қолдирган Пайғамбаримиз алайҳиссаломга саломлар йўллаган, сиз – азизларнинг файзли хонадонларингизга доимий ҳаловат тилаган ҳолда сўзимни бошлаяпман. Аллоҳ бу ҳаракатимнинг хайрли оқибатини берсин, омийн!
Ҳар қандай қурилишнинг аввали ва охири бўлиши, сиз, азизларга аён. Энг аввало, “чиройли уй қурсам”, деган ният туғилади. Сўнг ниятни амалга ошириш лойиҳалари яратилади. Кейин пойдевор қўйилади… “Оила”га нисбатан “қуриш” деган сўзни ишлатамиз, яъни “Икки ёш оила қурди”, деймиз. Хўш, бу қуриш нимадан бошланади? Фарзанд туғилганида ота ва онанинг, буви ва буванинг “боламнинг файзли хонадонга куёв (ёки келин) бўлишини кўрайин”, деган умиди билан бошланади. Бу умид туғилган бола билан эгизак, десак ҳам бўлади. Ота-она ҳар иккисини авайлаб-авайлаб вояга етказади. Сўнг совчилар… кейин тўй… Кўпчиликнинг фикрича “оила қуриш” гўё тўй қилишдан бошланади. Дабдабали тўй орзусида кўп ишлар қилинади. Лекин ҳаловатли оила қуриш учун лозим бўлган тарбия унутилади.
Бидъат ва хурофот чодирига ўралган тўй ҳам бўлиб ўтади. Лекин…
Ҳамма гап ана шу “лекин”да.
Барчага маълумки, оилада биринчи келишмовчилик қайнона ва келин орасида чиқади. Сўнг қайин эгачи – келин, кейинроқ қайин сингил – келин ораларида, юмшоқроқ қилиб айтилганда, ғишава бошланади. Афсуски, кўп ҳолларда бу баҳслар биринчи томон ҳисобига ҳал этилади. “Афсуски” дейишим бежиз эмас. Адолат тарозуси бузилгач, гўзал бир оила қасрига дарз кетади. Севиш, ардоқлашни ўрганаётган икки ёшни бир-бирига ишончсизлик кўзи билан қарашга, ҳатто нафратланишга ўргата бошлашади. Хўш, бундай номаъқул ишдан афсусланмаслик мумкинми?
Бу масалада мен келинларимиз томонман. Масалага инсоф юзасидан қарасак, ота-онасининг суюкли ва ардоқли қизи, энди эса қайнота ва қайнонанинг суюмли ва азиз келинида ҳам озгина айб бўлади. “Озгина” дейишимнинг сабаби, келинлар айрим ҳаракатларининг айб эканини ўзлари ҳам билмайдилар. Келин бўлиб тушган хонадонда қадри йўқлигини сезади-ю, маълум вақтга қадар ичидан эзилиб юраверади, ҳатто тушкунликка тушади. Лекин “Нима учун бу оилада қадрим йўқ? Булар ёмонми ё менинг камчилигим борми?” – деган саволга жавоб топишга уринмайди. “Ота-онам оила қуриш одобидан яхши тарбия беришмаган”, деган ҳақиқат эса хаёлига ҳам келмайди.
Фарзандингиз кичкина қизалоқ эканидаёқ келин бўлишни орзу қилганини сезганмисиз? Жажжи дугоналари билан “келин-келин” ўйнашади. Бугун тўйи бўлаётган қизингизнинг дастлабки “келинсалом”ини эслайсизми? Бир, эҳтимол икки ёшида сизнинг ҳарир рўмолингизни олиб “келинсалом” қилиб, катталарнинг олқишини эшитган, бундан қувониб, қайта-қайта салом қилаверган дамларни-чи? Ўшанда “Бахтли келин бўлгин”, деб дуо қилар эдингиз. Қизчалар болалик ўйини туфайли мингларча дуо олишган.
Фарзанд туғилган онда доя “Ўғил (ёки қиз) муборак!” дейиши билан отаона қувончдан Худога шукр айтади. Сўнг қалбида туғилган ширин бир орзу билан яшай бошлайди. Орзу фарзанди билан бирга улғаяди. Фарзандни қандай авайласалар, бу орзуни ҳам авайлайдилар. Қизга биринчи совчи келгандаги онанинг қувончларини тасвирлашга қалам ожиз. Қувонч билан биргаликда қалбига ўғринча мўралаган хавотирни-чи? Бўлажак куёвбола мақталади, қиз борадиган хонадон олқишланади… Лекин “Гаплари ростмикин, йигит солиҳмикин, ёмонларга аралашмаганмикин, онаси қизимни ўз қизидек бағрига олармикин?..” деган ўнлаб хавотирли саволлар онани исканжага олаверади. Қиз келинлик сарпосини кийиб, жонажон уйи остонасидан ҳатлаб ўтганида дадаси кўзда ёш билан дуо қилади. Бу айрилиқ ёшлари эмас, бу бахт илинжидаги муножотнинг покиза акси. Дуодаги йиғи Аллоҳ билан қалбан боғланиш исботидир. Қалбан боғланиш билан ушалган орзу қувончи ҳам зоҳир бўлади. Айни нафасда ота ва она юрагида иккинчи орзу ҳам туғилади.
Биринчи орзуни авайлаш, асраш ота ва онанинг вазифаси эди. Иккинчи орзунинг ушалиши энди фарзандга боғлиқ. Келин бўлиб тушган хонадонда қиз ўзининг чиройли хулқи, ғайрати, хизмати, садоқати ва муҳаббати туфайли қадр пиёласидан бахт шарбатини ичса, бу онда ота-онаси бахт уммонида роҳатланиб сузаётган бўлишади. Аллоҳ кўрсатмасин, агар қиз қадр топмаса, бахт ўрнига хорлик жари ёқасига келиб қолса, ота ва она кўзларига дунё қоронғу бўлиб кўринади. Дўзах азоби бу дунёнинг ўзида бошланиб кетади.
Қиз келинлик либосида, “ёр-ёр” садолари остида остона ҳатлаб ичкарига бир қадам босди-ю эгилиб салом берди. Ўзи бекача бўладиган хонадонга бу саломи билан офият тилади, омонлик тилади. Бу бахтиёр кунларга етиб келолмай ўтганлар руҳини ёдлади, уларга Аллоҳдан мағфират тилади. Бу салом билан келин ўзига ҳам бахт тилади. Саломига алик олдилар – қутлуғқадам келинга бахт тиладилар.
Эртага “ёмон қайнона” номини оладиган хотин ҳам бу онда келинига ёмонлик истамайди. У ҳам бахт тилайди. Қайин эгачи, қайин сингил… хуллас, барча-барча бахт тилайди. Келиннинг қалби ҳам эгнидаги либоси каби оқ – бировга ёмонлик тилашдан жуда-жуда узоқда. (Ҳатто, кунлар, ойлар ўтиб, қайнона адолатсизлик қилган дамда ҳам унга ёмонлик истамайди…)
Тўй… Тантана… Орзу-ҳавасларга етилган саодатли дамлар… барча ёшларга бахт тилайди. Тўйга кўнгли, тилаги қора одам келмайди. Тўйдаги, ундан олдинги ва кейинги дуолар ҳисоби минглардан, миллионлардан ошса ҳам келин-куёвда бу бахтга интилиш бўлмаса, етолмайдилар. Тўй бир сарой қурилишининг бошланиши, аввалидир. Икки ёш ажиб сарой қурмоқчи. Бу саройнинг номи – бахт! Қурганда ҳам пойдеворини мустаҳкам қилиб, турмушнинг зилзилаю дўлларига бардош берадиган тарзда бино қилиш шарт. Демак, “оила” ёшлар қўлига тантана билан тутқазиладиган зар қоғозга ўралган ширинлик эмас. Бу саройнинг пойдевори – иффат, ҳаё, ғиштлари – сабр ва шукр, девори иймон, томи – ақл ва ирода. Безаклари – фаросат, саховат, меҳр… Одамлар дуо қилиб ёшларга омад тилашади, холос. Биров келин ва куёвга битта ғишт олиб узатмайди. Аксинча, бахт саройини қуришларига халақит берадиганлар топилади. Агар келин ва куёв умрларини улар билан олишишга сарфласалар сарой қурилиши чала қолади.
Аллоҳ аёл зотини нозик қилиб яратган. Аммо бахт саройини қуриш учун аёлдан метиндек ирода, сабр талаб этилади.
Кексалар: “Ёшлар насиҳатга қулоқ солмайдилар”, деб нолишади. Ёшлар эса: “Катталар насиҳат қилавериб, қулоқ-миямизни еб ташлашади”, деб зорланишади. Қадим замонлардан бери аҳвол шундай. Миср эҳромларининг ичига киришганда деворда “Ҳозирги ёшлар бузилиб кетяпти”, деган ёзувни ўқишган экан. Бугунги кунда ҳам шунга ўхшаш гапларни эшитиб турасиз, ранжийсиз. Ранжишга ҳаққингиз бор. Биз – катталарнинг эса ёшларни ёмонлашга ҳаққимиз йўқ. Чунки ёшлар ёмон бўлса, демак, биз ёмон эканмиз. Чунки шу ёшлар бизларнинг фарзандларимиз, уларни биз тарбиялаганмиз. Улар ёмон хулқли бўлиб туғилмаганлар. Уларни биз яхши хулққа ўргатиб, ёмон хулқдан қайтармаганмиз. Қизимизга сеп тўплаганмиз, ўғлимизга атаб иморат қурганмиз. Бироқ уларга “бахт саройи” қуриш санъатини ўргатмаганмиз.
“Эр-хотиннинг уруши – дока рўмолнинг қуриши” деган мақолни кўпчилик билади. Эр-хотин орасида низо чиқса қисқа муддатда бартараф бўлади, деган маънодаги бу мақол айрим ҳолларда ҳақиқатга айланмай қоляпти. Ёш оилалардаги жанжал “ажралиш” деган фожиа билан якун топяпти. “Фожиа” деб баҳо беришимизни баъзи биродарлар маъқулламасликлари мумкин. “Талоқ Аллоҳ томонидан рухсат этилган, оиланинг бузилиши кўнгилсиз ҳол, лекин фожиа эмас”, дегувчиларга биз деймизки: Азизим, соатингиз бузилса неча мароталаб бўлса ҳам тузатиш учун устага олиб борасиз. Ҳеч иложи бўлмаса ташлаб юборасиз. Бу фожиа эмас, шунчаки кўнгилсиз ҳол. Лекин оила бузилса, икки ёшни яраштиришга ҳаракат қиламиз, ярашишнинг чораси қолмаса ўртага талоқ тушади. Лекин бу оилани бузилган соат сингари ташлаб юбормаймиз. Яъни жамиятдан суриб чиқармаймиз. Эр ҳам, хотин ҳам бошқа оила қуриб яшайверади. Лекин болалар-чи? Тирик етимларнинг оҳи фожиа эмасми? Қалбларининг парчаланиши фожиа эмасми? Оилани жамиятнинг дурру гавҳари деб улуғлайдилар. Уйимиздаги дур ва гавҳарларни ардоқлаб асраймиз. Оилани-чи?
Тилимизда “оила қурди” ёки “оила барпо этилди” деган иборалар бир қаторда “оила бузилди” ёки “оиласи барбод бўлди” деганлари ҳам бор. Оила умр йўлидаги гўзал бир саройга ҳам ўхшатилади. Афсуски, айрим бадавлат ота-оналар оилани бошқачароқ тушунадилар ва фарзандларини моддий томондан тўла-тўкис таъминлаб қўйиш билан кифояланиб, “оила қурилди”, деб хотиржам бўладилар. Тўғри, оила саройини қуришда ота-онанинг вазифаси ҳам мавжуд. Аммо бошдан-охир тўлалигича қуриб бера олмайди. Бу қурилишда эр-хотиннинг ўзи ҳам фаол иштирок этмас экан, бу сарой дастлаб шоколад каби кўринса ҳам, аммо сал вақт ўтиб, эрий-эрий йўқ бўлиб кетади. Ўзича эриб кетса, тақдирга тан берилар, аммо бу шоколад қасрни ялашга ишқибозлар ҳам топилиб қолса-чи?
Оилани биз қандай тушунамиз, қандай ҳимоя қиламиз?
Саволга жавоб топмоқ учун аввал қайнота ва қайноналарга, келин ва куёвларга айтар сўзларимиз бор. Бу сўзларимиз кимгадир ёқар, кимгадир ёқмас, яна кимнидир балки ғазаблантирар. Ёқса – яхши, бундан биз ҳам шодмиз. Акси бўлса, ғазабланган мухлисларимиздан узр сўраймиз. Кўрган-эшитганларимни нотўғри англаб, нотўғри хулосага келгандирман. Лекин ниятим, мақсадим хайрли эди, шу боис узримнинг қабул бўлишидан умидворман.
ХОНАДОН ПОДШОҲИ – ҚАЙНОТА
Қурилиши лозим бўлган оила саройининг бош меъмори сиз – ўзингизсиз. Шундай экан, биринчи қадам ҳам сиз томондан қўйилиши керак. Яъни совчиликка доир ишларни тўлалигича аёлингиз ҳукмига топшириб қўйманг. Аёлингиз топиб келган қизни, унинг ота-онасини мақтаганда тўла ишонманг. Қизнинг отаси билан шахсан ўзингиз учрашганингиз, суҳбат қурганингиз яхшироқ. “Онасини кўриб – қизини ол”, деган мақолга қўшимча қилиб “Отасини кўр – қизини ол”, дейиш маъқул. Чунки отанинг фазилатлари ёки иллатлари қизда ҳам бўлади. Қизнинг отаси кибрли бўлса, дунёпараст бўлса, тили заҳарли бўлса… эҳтиётингизни қилинг.
* * *
Ўғлингизни неча ёшида уйлантирмоқчисиз? Қизингизни неча ёшида куёвга узатиш ниятингиз бор? Фарзанд ўсмирлик ёшига етганда ҳар ота ва онанинг ўй-хаёлини шу саволлар банд этади. Уйлантириш, куёвга узатиш фақат кўнгил хоҳишига боғлиқ эмас. Бу орзуга етишмоқ йўлида ҳал қилинадиган ҳам моддий, ҳам маънавий масалалар бор. Ёшларнинг ақлан етуклиги, хулқи-одоби, дунёни англаши, ҳаром-ҳалолнинг фарқига бориши… Энг муҳими – бугун оила қурган куёв ва келиннинг орадан 2-3 йил ўтиб, ота ва она бўлиш шарафига етишгач, болани қандай тарбия қилиши ҳақида афсуски, кам мулоҳаза юритилади. Асосий эътибор моддий томонга қаратилади: тўй харажатларини кўтара оладими? Тўйдан кейин оиласини боқа оладими?
Бу масала бадавлат оилаларда кўтарилмайди. Шу сабабли, 18 ёшга тўлибтўлмай уйлантириб қўйиш ҳаракатига тушишади. Ёш оиланинг келажаги ҳақида ўйлаб ҳам қўйишмайди. Агар қонун йўл қўйса, ундан олдинроқ тўйни бошлаб юборишади. Ҳар ҳолда қадимги бойлар шундай қилишган экан. “Куёв билан келин чимилдиқда қўғирчоқ ўйнаб ўтиришган”, деган гапларни эшитар эдик. Ўсмирлик оламига киргандаги жинсий уйғониш болани уйлантиравериш мумкин, деган гап эмас. Тана жисмонан, руҳ ақлан қувватга етишмоғи учун яна йиллар керак бўлади. “Ўғлингизни фалон ёшида уйлантиринг” ёки “Қизингизни фалон ёшида турмушга узатинг”, деб тавсия қилиш ноўрин. Буни ҳар бир ота ва она ўз билими ва имконияти ва дунёқараши даражасига асосланиб ҳал қилади. Ташқаридан берилган насиҳатлар кўп ҳолларда ҳавога учиб кетади.
Фарзандлар балоғат ёшига етганида уларни уйлантириш (турмушга узатиш) ота-она зиммасидаги фарз, бажарилиши шарт бўлган вазифа. Агар отаона вафот этган бўлса, бу фарз яқин қариндошлар зиммасига ўтади. Агар улар ҳам бўлмаса, бу вазифани маҳалла, қўни-қўшнилар, дўстлар бажарадилар. Ҳозир айрим ота-оналар баҳона топадиган бўлиб қолганлар. «Аввал ўқишини битириб олсин», «Бир-икки йил ишласин»… Ўқишни битириш, ишлаш орқага сурилса зарари йўқ. Лекин уйланиш – табиий зарурат, уни бесабаб орқага суриш оила учун уятли ҳолатларга олиб келиши мумкин. Тўйсиз, никоҳсиз, ота-она розилигисиз уйланиб олаётганлар бошқаларга ибрат бўлмайдими? Бир биродаримиз қизига келаётган совчиларни сабабсиз қайтараверар экан. Айтишича, қизига ҳали мебель олмабди. Шу қизи севган йигити билан мебелсиз, энг муҳими, ота-она розилигисиз никоҳдан ўтиб олса, кимни айблаш керак бўлади?
Бир шоира қизларга хитобан: “Эрга тегишга шошилманг”, деб шеър ёзибди. Тўғри, тезроқ турмуш қуриш истагидаги қизлар ҳам учрайди. Лекин кўп ҳолларда ота-она шошилади. “Тезроқ узатиб, эгасига топшириб, ташвишларидан қутулай” – уларнинг нияти шу.
Оила қуриш масаласида азиз ёшларимизнинг муносабати бир хил эмас. Айримлари 18 ёшга тўлган куниёқ (ҳатто эртароқ) ота-онасига “Уйлантириб қўйинглар”, дейди. Эътибор беряпсизми: “Уйланмоқчиман”, эмас, “Уйлантириб қўйинглар”, деяпти. Яъни истакни билдирмаяпти, балки талаб қиляпти! Тўғри, бундай талаб қўйиш бизнинг одобимиз доирасига сиғмайди, уят ҳисобланади. Лекин йигитчанинг ўй-хаёли фақат уйланиш ишқи билан банд бўлса, унга панд-насиҳат кор қилармикин? Яна 3-4 йил сабр қилишга кўнармикин? Ёки европаликларга ўхшаб, бир жувонни бошлаб келиб: “Танишинг, бу менинг хотиним”, дермикин?
Одоб доирасига кирувчи ёзилмаган қоидаларимиз бор. Шунга кўра, акадан олдин укани уйлантириб бўлмайди, айниқса, опадан олдин сингилни узатиш мумкин эмас. Негаки, сингил олдинроқ узатилса, опа “ўтириб” қолар экан. Оқибатда, опа-сингилнинг ёши ўтиб, қўполроқ тарзда айтилувчи “Қари қиз” деган номни олади. Акадан олдин сингилни узатиш мумкин, шунисига ҳам шукр. Лекин укани ҳам қийнамаслик керак. Агар оила қуришга ҳам моддий, ҳам маънавий-руҳий жиҳатдан тайёр бўлса, акадан олдинроқ уйланишининг зарари йўқ.
Баъзи ота ва оналар орзу-ҳавас кўрайин, деган ниятда шаҳарда ўқиётган ўғилни уйлантириб қўйишади. Нима ҳам дердик, азиз фарзандларининг роҳатини, бахтини кўришсин, илоҳим! Лекин, бир ҳафта ёки бир ой ўтиб, куёвбола шаҳарга қайтади, келин қишлоқда қолади. Бу ҳолатда “оила қурилди”, дейиш ҳам қийин. Тўғрироғи, қайнонага ёрдамчи (балки хизматкордир?) олинган бўлади. Икки ёшни қўшиб, кейин айириб қўйиш инсофданмикин? Уларнинг нафсларига зулм қилинмаяптими? Келин қайнонанинг зийрак ва талабчан назорати остида чидаб яшайверади. Куёв-чи? Худо кўрсатмасин, шайтон васвасасига учраб, нафсини тия олмай, кўчадагиларга боқса-чи?! Келин ҳомиладорликнинг оғир кунларини ҳам ёлғиз ўтқазади, куёвбола ота бўлганини шаҳарда юрганида эшитади… Бу азоблардан кўра, тўй ҳавасини ортга суриб, сабр азобида юрилгани яхшироқ эмасми? Агар ота-она моддий томондан таъминлай олса, куёв ва келиннинг шаҳарда бирга яшагани янада аъло.
Баъзи йигитлар аввал ўқишни тугатиб олиш, сўнг 2-3 йил ишлаб пул топишни ният қилгани учун ота-онасининг тўй ҳақидаги гапларини эшитишни ҳам хоҳлашмайди. Уларни тушуниш мумкин, мен шундай мулоҳазали йигитларни ҳурмат қиламан. Лекин бошқа сабаб билан уйланишни истамайдиганлар ҳам учраб туради. Улар уйланишдан бош тортишлари сабабини узоқ вақт яшириб юришади, охири биронта яқинларига ҳасрат қилишади: “Отам билан онам беш йилдан бери гаплашишмайди. Гаплашгудай бўлишса ҳам, жанжаллашиб кетадилар. Шу жанжалли уйга келин тушадими? Ота-онамнинг бу қилиғи учун мен келиндан уяламан”. Ниҳоятда ачинарли, ниҳоятда хунук манзара, тўғрими?
Тўрт хонали уйнинг уч хонасида хотин икки фарзанди билан, бир хонасида эса эр ёлғиз яшайди. Кирини ўзи ювади, кўчадан овқатланиб келади. Унга бир коса таом берилмайди. Улар ажралишган. Хотин ўғилни уйлантиришни истайди, эрининг уйдан чиқиб кетишини талаб қилади… Бунақа аянчли манзарани душманимизга ҳам раво кўрмаймиз. Шуларни кўрганимда ёки эшитганимда: “Бунақа ҳаёт кечиргандан кўра, фарзандлар гўдаклик пайтида ажрашиб кетмайсанларми, болаларнинг тирик етим ҳолда ўсганлари минг марта яхшироқ эмасмиди?” – деган фикрга бораман. Биламан, бу бемаъни фикр, шунинг учун хаёлимга шу гаплар келиши билан, тавба қиламан ва “Болаларнинг раҳмини е, бу нодон ота-оналарга инсоф бер”, деб Аллоҳга ёлбораман. Тасаввур қилайлик, кимдир қилич яланғочлаб, “Болаларингнинг калласини узаман!” деса, аразлашиб яшаётган ёки ажрашиб кетган ота ва она кўксини қалқон қилади. Ҳар бири: “Ўлдирсанг мени ўлдир, боламга тегма!”– дейди. Шундай экан, азиз фарзандининг бахти учун ўз нафсини ўлдириб қўя қолса бўлмайдими?
Келинг, биргаликда Аллоҳга юзланиб, дуога қўл очайлик-да, фарзандлари бахтига зомин бўлаётган нодон ота-оналарга инсофи тавфиқ беришини илтижо қилайлик.
* * *
Ҳали тўй бошланмай туриб, аёллар келиннинг сепини муҳокама қилмоқни бошлайдилар. Сиз уларни бу бемаъни гап-сўзлардан қайтаринг. “Менга сеп эмас, келинимнинг яхши хулқи керак!” деган гапни барча оила аъзоларингиз шиор қилишларига эриша оласизми? Тўй харажатлари эрнинг бўйнида, лекин фармонбардор – хотин. Афсуски, ҳозирги тўйлар эрнинг эмас, хотиннинг лойиҳаси бўйича бўляпти. Агар гапим маъқул бўлмаса, келинг, шу ҳақда фикрлашиб кўрайлик. Тўй-томошалардаги дабдабабозлик, сеп, қалин пули, мебель – буларнинг ҳаммасини тобора янгича тарзда ўйлаб топаётган ким? Албатта аёллар! Никоҳ базмида эр-хотин биргалашиб европача рақсга тушишни ким жорий қиляпти? Ҳа, айнан аёллар! Эркаклар-чи? Улар қаерда? Оила раҳбари – эрнинг тўй маросимидаги мавқеи қай даражада?
Қуръони каримда: “Агар биз бу Қуръонни тоққа нозил қилганимизда эди, у тоғ Аллоҳ таолодан қўрққанидан пора-пора бўлиб парчаланиб кетарди”, деган мазмундаги оят бор. Уламолар буни “айрим инсонларнинг диллари тоғнинг тошидан ҳам қаттиқроқ бўлгани сабабли уларга Қуръон оятлари таъсир этмас”, деб изоҳлайдилар. Дабдабали тўйларнинг зарари, оилаларнинг бузилиб кетишига доир гаплар йиғилса, унча-бунча тоғни эритиб юборарди, аммо хотинларнинг қалбини эрита олмаяпти, онгига таъсир этмаяпти. Худонинг ишига аралашиш мумкин эмас, лекин камина, Аллоҳнинг ўзи кечирсину, дафтарчамга “Аёлнинг яратилиши яхши бўлган-у, аммо тўйларга тайёргарлик ва ўтказиш тадбирларига аралашадиган тарзда яралгани чатоқ-да”, деб ҳазил тарзида ёзиб қўйган эканман. Ишонаманки, эркакларнинг барчаси шу фикримга қўшиладилар. Яна биламанки, барча эркаклар тўйлардаги исрофгарчилик ва бошқа зарарли ишларга хотинлар айбдор деб ҳисоблайдилар. Хотинлар эса: “Эрларнинг ўзи лапашанг, хотинларига сўзи ўтмайди”, – дейдилар. Шаддодроқ аёлларимиз эса масалани кўндаланг қўядилар: “Эр оилада хўжайинми? Хўжайин бўлса, нега хўжайинлик қилмайди?” Назаримда, шу гап тўғрироқ. Бирон идоранинг раҳбари лапашанг, дангаса, ланж бўлса-ю, иш орқага кетса, катта идоралар кимни айблайди, кимни жазолайди: раҳбарними ё унинг котибасиними? Бир киши “Ким хотинидан қўрқмаса шу қимматбаҳо тулпоримни бераман”, деб шаҳар кезибди. Хотинидан қўрқмайдиган эрни топиш қийин бўлибди. Кўпчилик бир мард одамнинг номини тилга олгач, ўшани қидириб топибди. “Бу шаҳарда фақат сизгина хотинингиздан қўрқмас экансиз, шу ростми?” – деб сўрабди. “Ҳа, рост, хотиндан қўрқадиган эр эрми?” – дебди у киши мағрурланиб. “Унда бу тулпор сизники, ҳовлингизга олиб кириб боғланг”, дейилгач, қўрқмас киши: “Тўхтаб туринг, отни қаерга боғлашни хотинимдан сўраб чиқай”, – деган экан. Шу латифа машҳур адиб Жан Жак Руссонинг фикрини тасдиқламайдими: “Жинслар ўртасидаги ўзаро муносабатнинг фарқловчи хусусияти – кучлироқ жинс вакили зоҳирангина фармонбардор бўлиб кўринади, аслида эса, заиф жинс вакилига қарамдир”. Адибнинг фикрига арабларнинг ҳикмати жуда ҳамоҳанг: “Аёл кўп нарсани талаб қилмайди: фақат унинг эри ҳар қандай аёл олдида кучли бўлса-да, ўз аёлининг олдида заиф бўлиши керак”.
Бизнинг ҳаётимиз шундай: қўрқмаймиз, аммо хотин чизган чизиқдан чиқмаймиз. Нохуш ҳолат юз бергач эса фақат хотинни сўкамиз. Ҳеч биримиз “Ўзимнинг ақлим йўқмиди, кўзим қаерда эди?” демаймиз. Суқрот ҳаким: “Чавандозларга қайсар отлар қанчалик зарур бўлса, жанжалкаш хотин ҳам менга шунчалик зарур. Худди чавандозлар бўйсунмас отларни енгиб, бошқаларини осон бошқаришганидек, мен ҳам хотиним Ксантиппа орқали бошқа одамлар билан муомала қилишни ўрганаман”, – деган экан. Доно фикр. Лекин ҳаёт шундайки, чавандозлар орасида қайсар отга эгар ура олмайдиганлари ҳам кам эмас. Деярли барча оилаларда, ҳатто бойларнинг оилаларида ҳам тўйдан олдин сарфу харажат бўйича эр-хотин орасида, юмшоқроқ қилиб айтганда, баҳс-мунозара бўлади ва юздан тўқсон беш ҳолатида даҳанаки жанглар хотин фойдасига ҳал бўлади. Енгишга кучи етмаган хотин ҳийла-найранг, ёлғонни ишга солишдан ҳам тоймайди. Қадимгилар “Хотин кишининг макри қирқ туяга юк бўлади”, дейишган. Ҳозирги кунда макри қирқ вагонга юк бўладиган аёллар ҳам топилса керак.
Қизини узатган бир одам тўйдан ўн беш кун ўтмай, эрта саҳарда кўчада йиғлаб бораётган экан, қўшниси кўриб, бу ғамнинг боисини сўрабди. “Қизимга олинган олти минглик мебелнинг нархини хотиним “уч минг” деб мени алдаган экан, дўкончи билан келишиб, қолган уч мингини тўйдан кейин беришга ваъда қилган экан, кеча дўкончи пулини қистаб келди. Мен бу пулни қаердан оламан? Ҳали яна икки қизимни узатиб, ўғилни уйлашим керак…” Эркак унчабунчага йиғламайди, эркакни унча-бунча ғам қаддини эгмайди. Тўй машмашаси эгади! Хотиннинг ёлғони шунчаки айб эмас, катта гуноҳ экани, эр кечирмаган тақдирда дўзахи бўлажагини қайд этган ҳолда, унинг ҳаракатини тушунишга уриниб кўрайлик: оиласи бадавлат эмас, аммо бўлажак қудалар олдида паст кетишни истамайди. Қизининг уйи шоҳона бўлишини хоҳлайди. Ёлғон ишлатганда тўй куни ўзи ва эрига бериладиган тўёна пулларга умид қилган. Баъзи оилаларда, келиннинг сепи, хусусан, мебели жиддий муҳокама қилинишини у билади. Баъзилар бу сепни очиқчасига менсимайди. Чет эл мебелини олиб келмаган камбағалроқ келинни хўрлашади. Баъзан шу мебель учун тўй бузилиши ҳоллари учраб турибди. Бугун бориб, келиннинг уйини ясатиб келишади. Куёв томоннинг менсимагани билингач, эртасига ҳаммаси йиғиб олинади, тўй бузилади. Ёки тўйдан кейинги камситишлардан безиган келин уйига қайтиб келади.
Куёв томон ўғлини оқила қизга уйлантиряптими ё унинг сепигами? Масала шунда! Бир бадавлат оила “Бизга қизингиз керак, уйимиз тўла мебель”, деб ҳатто келиннинг гиламини ҳам олишмайди. Таҳсинга лойиқ мардлик. Аммо тил бесуяк-да, вақт ўтиб қайнона-келин можароси бошланганда: “Сен икки қўлингни бурнингга тиқиб сепсиз кириб келгансан”, деган маломат тоши барибир отилади. Қайнона ана шундай пасткашлик қилганида кеча мардлик қилган қайнота индамай туради. Чунки унинг тўйдан олдинги мардлиги замирида кибр, манманлик, риё бўлган. Келин маломатга чидаса ҳам, бу гап ота-онаси қулоғига етса, улар чидай олишмайди. “Пасткаш оила билан қуда бўлмаймиз”, деб қизларини ажратиб олишади.
Тилимиздаги “орзу-ҳавас” деган сўзни кўп ишлатамиз ва баъзан маъносини янглиш тушунамиз. “Орзу-ҳавас” тўйга нисбатан ишлатилганда “топгантутганингнинг барчасини сочиб адо қил-у, кейин шумшайиб ўтиравер”, деган маънода тушунмаслик керак. Орзу-ҳавас дабдабали тўй билан якун топмайди. Аксинча, тўй умид саройига киришнинг остонасидир. Орзу-ҳаваснинг ушалиши тўйдан кейин бошланади ва бу жараён узоқ йиллар давом этади. Орзу-ҳавас жараёнининг нечоғли давом этиши тўйга тайёргарлик ва ўтказиш тадбирларининг қанчалик оқилона ўтказилишига боғлиқ. Тадбирларни ўтказишда нодонлик устун келса, орзу-ҳавас 2-3 йилда, ҳатто 2-3 ойда бўғилиб қолиши эҳтимоли борки, бундан Аллоҳ асрасин! Аллоҳ орзу-ҳаваснинг бўғилишидан асраши учун биз ўзимизни нодонликдан сақлашимиз зарур. “Ўйламай қурилган турмуш тўйдан кейин бузилар”, деган мақол бекорга айтилмаган.
Бундан юз йил муқаддам жаҳолат ботқоғидаги халқни ғафлат уйқусидан уйғотишга уринган жадидлар тўй муаммосини четлаб ўтишмаган. Чунки тўйга боғлиқ муаммолар жаҳолат билан боғлиқдир. Улуғимиз Абдулла Қодирийнинг дастлабки саҳна асари “Бахтсиз куёв” деб номланган. Ундаги воқеани озгинагина таҳрирдан сўнг “2017 йилда юз берган”, десак ҳамма ишонади. Йигит етим, қўли калта. Лекин қиз томон орзу-ҳаваси амалга ошмоғини истайди. Оқибатда йигит қарзга ботади ва қарзни вақтида тўлай олмагани туфайли иснодга чидолмай, ўзини ўлдиради. Кейин келин ҳам ўлади. Ҳозирги ёшлар жонига қасд қилмас, илоҳим қилмасин ҳам. Лекин иснодда юрганлари бор-ку?
Жадидларнинг устозларидан Мунавварқори айтган сўз ҳам бугун учун ибратли:
“Бир бой ўғлини тўй қилмоқчи бўлди. Бир неча ёру дўстларини чақируб, маслаҳат сўради. Дўстлари уч-тўрт кун шаҳар халқиға ош бермоқни, созанда ва ҳофизлар келтуриб, базм ва зиёфат қилмоқни маслаҳат кўрдилар.
Бой эса мол қадрини билгувчи эсли ва инсофли бир зот эди. Шул сабабли аларнинг берган маслаҳатларини ва кўрсатган йўлларини мувофиқ топмади ва аларға боқуб, ушбу сўзларни сўзлади: “Азиз биродарларим, тўй дегани бир саховатдур. Саховат эса фақир, муҳтож, оч ва яланғочларнинг ҳақларидур. Ош берганда шуларға бермоқ лозимдур. Ҳолбуки, орамиздағи урф-одатларға қарағанда, ман ошни сиз ҳурматлиларға ўхшаш, янги тўнли зотларға берсам керак. Агар урфу одатдан чиқиб, фақир ва муҳтожларни чақирсам, эҳтимолки, ҳар ердан ошға чақирилуб ўрғанған баъзи янги тўнлиларимизнинг кўнгиллари қолур. Ва агар фақирларни қўйиб, бойларни чақирсам, ўзимға ва ҳам аларға зиён еткурган бўламан. Чунки ўзумнинг қанча молим ўрунсиз сарф бўлур. Алар эса ошға борурмиз, деб ўз ишларидан қолурлар. Хусусан, муаллим ва мударрисларни чақириб, мактаб ва мадрасалар ишиға қанча шогирдларни мунтазир ва саргардонликлариға сабаб бўлмоқни зўр гуноҳ деб ўйлайман, шул сабабли халқға ош бермоқ учун сарф қиладурғон ақчаларимни мактаб ва мадрасаларға, фақир ва муҳтожларға улашуб, ўғлимни суннатға мувофиқ хатна қилдирсам, дейман, шояд сиз ҳурматлилар ҳам мани айбға буюрмай, бу фикримға қўшилиб, ёрдам берсангиз”.
Демак, тўй бир ёки бир неча оилага савоб келтирувчи тадбир бўлиши керак экан. Тўй туфайли топилган савоб қурилиши бошланаётган оила саройига пойдевор бўлса ажаб эмас. Лекин исроф туфайли топилган гуноҳ-чи? Бу ҳақда ўйлаймизми? Биз исроф масаласига, аниқроқ айтсам, гуноҳига енгил қараймиз. Ҳолбуки, устоз Абдурауф Фитрат айтганларидай: “Вакиллари исроф касаллигига йўлиққан миллат, шубҳа йўқки, нобуд бўлади. Агар дунё тарихига назар солсангиз, дунёдаги қавмларнинг нобуд бўлиши сабабларидан бири шу исрофгарчиликдир”. Демак, исроф гуноҳи бир-икки оилага ёки маҳаллага эмас, бутун жамиятга доир масаладир.
Бугун ҳам ҳаётимиз айнан шундай. Бугун ҳам оёқ узатишдан олдин кўрпамизга қарамаймиз. Чунки “фалончи шундай тўй қилган”. Ахир, ўша фалончи томдан ташласа сиз ҳам ташламайсиз-ку? Дабдабали тўйлари билан фахрланувчи, керилувчи дўстларимизга устоз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг бу гапларини эслатаман: “Бошқа миллатларнинг бойлари фақир ва етимлар учун мактаб ва дорулфунунлар соладурлар, фақир ва етимларни ўқумоғи учун вақф “истепендия”лар таъйин қилур. Бошқа миллат милўнерлари мактаби ила истепендияси-ла, идора қиладургон газет ва мажалласи-ла, бино қилган доруложизин (аёллар университети), барпо қилган жамъияти хайрияси-ла фахр қилурлар. Бизникилар жуфти оти-ла, аробаси-ла, тўйи ва…-ла фахр этар. Ҳатто ўз ўғилларини ўқутмайдургон бойлар бордур. Бу кетишни охири ямондур, ўқумоқ, ўқутмоқ керакдур. Болаларга оталардан илми диний ва илми замоний мерос қолсун”.
Ҳозир тўйлар яшаб турган ҳовлисида эмас, ҳашаматли тўйхоналарда бўляпти. Унга айтилган ҳам, айтилмаган ҳам, ҳатто етти ёт бегоналар ҳам келадиган бўлиб қолган. Бу борада жанжаллар чиқаётганини эшитиб турибмиз. Шарафли ҳадисда айтилганидек, тўйга таклиф қилинган одам борсин ва замонавийчасига табриклаб, фақат еб-ичиш билан кифояланмай, одамийлик нуқтаи назаридан хайрли дуолар қилсин. Чорланмаганлар эса иззатини билсин, боришдан тийилсин.
Тўй ва унга доир муаммолар ҳақида узундан-узоқ суҳбат қуриш мумкин. Ҳамонки тўй кўнгил иши экан, тўйга тайёргарликни кўнгилни поклаган ҳолда бошламоқ шарт. Энг муҳими – тўй тадбири сиз белгилаган тартиб асосида бўлишини қатъий талаб қилинг. Тартибни хотинлар ихтиёрига топшириб қўйманг. Умар ибн Хаттобнинг “Хотинларга ҳар ишда итоат этманг. Уларга қаршилик кўрсатиб турмасангиз, уйдан барака кетади”, деган ҳикматларига амал қилинг.
Сезиб турибман, бу сатрларни ўқиган муҳтарама хонимлар мендан ранжийдилар. Жиддий хафа бўлмасликлари учун ҳикматга изоҳ берайин: “Хотинларга ҳар ишда итоат этманг”, дейилганда ақл эгалари, тадбирли, яхши ва ёмоннинг фарқига борадиган, оила ҳаловати учун жон куйдирадиган виждонли, дуогўй эрлар назарда тутилган. Ярим тунгача маст-аласт юрувчи, ёмон хулқли, рўзғорга қарамайдиган, танбал, илмсиз, ҳунарсиз, инсофсиз эрларга ақлли хотинларнинг йўлдош бўлишига, барча ишларни бошқаришни ўз қўлига олишига зарурат бор. Тасаввур қилайлик: эр ҳам, хотин ҳам автомашинани бошқара олади. Лекин бир жойга борар бўлсалар, бошқарувни эр қўлига олади. Чунки унинг бу борадаги тажрибаси кўпроқ. Ўша жойда эр ароқ ичиб олса, бошқарув хотинга топшириладими? Бу учраб турадиган ҳолат. Агар эр автомашина бошқаришни мутлақо билмаса-ю, хотин ўқиган, ҳайдовчилик гувоҳномаси ҳам бўлса-чи? Бошқариш чамбарагини шу эрга топшириш мумкинми?
* * *
“Икки эгалик хонадонда тотувлик, икки ҳокими бўлган мамлакатда осойишталик йўқ”, деган мақолни биларсиз. “Хўрози кўп бўлган қишлоқ кеч уйғонади”, деган мақолни-чи? Инглизлар эса “Бир нечта ошпаз бўлган жойда шўрва яхши пишмайди”, дейдилар. Ўтмишда ўтган француз императори Наполеоннинг “Бир ёмон бошлиқ иккита яхши бошлиқдан яхшироқ”, деган гапи ҳам “Оилада ким раҳбар?” деган саволга аниқ жавоб бўла олиши мумкин. Баъзи дўстларимиз Қуръони каримда зикр этилган “Оилада эр хўжайин” мазмунидаги оятни билмасликлари ёки эътиборсиз қарашлари мумкин бўлгани сабабли дунёвий гапларни ҳам биргаликда эсласак, балки нафи тегиб қолар.
“Эркакнинг ҳурматга, хотиннинг эса севгига, меҳрга, эътиборга кўпроқ эҳтиёжи бордир. Яратилишдан келган хусусиятлар ва олган жавобгарликлар эътиборидан оила раиси эр бўлиши керак. Хотин эрдан бир қадам ортда бўлиши лозим”, деган гаплар ҳам бор. Сиз-ку, бу фикрга қўшиларсиз, аммо хотинингиз норози бўлиб: “Нега бири иккинчисидан юқори мавқеда бўлиши керак экан?” – деб даъво қилиши аниқ. Унга ўтмиш мутафаккирининг: “Ҳақлар тенг бўлганида жанжал чиқади”, деган фикри жавоб ўрнида кифоя қилармикин? Диққат қилайлик-чи: оилалардаги чиқаётган жанжалларнинг асосий қисми икки тарафнинг ҳам айтганини қилдиришга уринишлари туфайли юзага келмаяптими? Оиладаги бир кишини раис, хўжайин, бошлиқ, раҳбар каби номлар билан таърифлаш муҳим эмас, аммо барчага сўзини ўтказа олувчи бошлиқ бўлиши шарт. Қаранг-да, ҳар бир ташкилотнинг бир бошқарувчиси, ҳар туман, вилоятнинг бир ҳокими бор. Оила ҳам жамиятнинг ўзига яраша жажжи вилоятидир. Икки бошлиғи мавжуд ташкилот, икки ҳокими бўлган туман ёки вилоят бўлмаганидек, икки раҳбари бўлган оила ҳам бўлмайди. Аммо айрим оилаларда шунақа ҳолларни учратиш мумкин.
