Сайлау. Үкімет басшысы болсаң, біздерді қоңыз тергізіп, қаңғыртып жіберетініңе шүбәм жоқ. Ал енді сонда ана жүздеген, мыңдаған ғылыми мекемелерді, онда істейтін қызметкерлерді қайтесің? Сен жалғыз театрда істейтіндерді ғана емес, жалпы, интеллигенция қауымын иттің етінен әрмен жек көресің ғой.
Назым. Оларды да түріп айдап шығу керек! Сендердің бәрің бір сорттансыңдар!.. Ал ғылыми мекемелерге, жоғары оқу орындарына келетін болсақ, олар жұмыстарын жалғастыра береді. Оларға біз ана Америка, Жапония, Англия, Франция,Сингапур, Қытай тағы да басқа алдыңғы қатарлы өркениетті елдердің ғалымдарын шақырып әкеп, орналастырамыз. Дамытсын қазақтың ғылымын!.. Ақшаларын төлейміз дұрыстап, ақша болса, бәрі болады, білдің бе?!
Сайлау. Түсіікті, түсінікті… Бірақ олар сенің ана жандосов пен Розыбакиев көшелерінің қиылысындағы жекеменшік дүкеніңнің ішіндегі заттар емес шығар.
Назым. Немене дүкен-дүкен!.. Біле білсең, сол дүкеннің арқасы шығар сенің осылайша талтаңдап жүргенің. Оны да мен аштым ғой талай чиновниктің есігін адақтап жүріп!.. Біреуін әкелеп, біреуін көкелеп. Қанша жүйкем, денсаулығым құрыды сол дүкенді ашқанша!.. Сен жүрдің шуылдақтарыңмен бірге анда-мұнда гуляйттап! Айтып отырмын ғой, сендердің бәріңді түріп айдап шығу керек деп! Сендер нағыз бүлдіргісіңдер!..
Сайлау. Сендерің кім сонда? Әлгі әртістер, ғалымдар, драматургтер, тағы кім еді, иә-иә, режиссерлер ме?..
Назым. Иә-иә, нақ солар!..
Сайлау. Ол енді қиындау болар. Оларды сен секілділердің талайы ғасырлар бойы қуғындап, бірақ ақыр аяғында түк шығара алмай, шаршап қойған. Айналаңа назар салшы, кімдердің ескерткіштері тұр біздің қаламыздың алаңдары мен скверлерінде, демалыс парктерінде?!. Бәрібір адамзатпен бірге мәңгі жасасып келе жатқан солар емес пе?
Назым. Өліп қалғаннан кейін қойылған көктастар кімге дәрі?! Маған бәрі тірімде керек, білдің бе?.. Ал, между прочем, ондай ескерткіштер бар ғой саған бұ дүниеде де, о дүниеде де қойылмайды. Іһ!.. Ызғыған режиссер мен әртістің бәріне бір-бір ескерткіштен қойсақ, сау-тамтығымыз қалмас! Дүниежүзілік банк сарапшыларының мәліметі бойынша, Қазақстан адам индексінің дамуы жөнінен жер шарындағы 191 мемлекеттің ішінде 83-орында тұр. Демек, біз Африкадағы, Оңтүстік Америкадағы кейбір дамушы елдердің қатарындамыз. Сондықтан ондай сән-салтанатты біздің мемлекетіміздің бюджеті көтермейді. Енді түсінікті шыған саған?!
Сайлау. Маған ешқашан ескерткіш қойылмайтынын мен сенсіз де жақсы білем. Мәселе мен туралы емес, жалпы, өнер, ғылым жайында емес пе. Сен қазіргі замандық бизнестің озық ойлы өкілісің ғой, қалайша осындай жай нәрселерді түсінбейсің? Таңым бар. Әлде…
Назым. Әлде-әлдеңді қойшы, осы кісінің жынын келтірмей! Әй, айтпақшы, осы саған ерегіскенде, сондай ескерткішті мына мен өзіме дәл күні ертең орнатайын ба?
Сайлау. Мына сен бе?!
Назым. Иә, мына мен, Назым Еркеболатқызы.
Сайлау. Так-так, құлағым сенде…
Назым. Сен кісінің сөзін бөле бермей, дұрыстап тыңда. Құдайға шүкір, жаңағы сен айта беретін жекеменшік дүкенінің арқасында мен де қолында билігі бар, влиятельный таныстардың жеткілікті екенін өзің жақсы білесі. Ертең саған ерегіскенде қалалық әкімшілікте істейтін солардың біреуіне барамын да, – как раз біздің дүкеннің алдында бұрын шашлычный болған бір шағын алаң бар, – тап сол жерді ойып тұрып сатып алам. Сонан соң әлгі сенің Ермек деген бір бұйрабас, ішкіш скульптор жолдасың бар еді ғой, соған заказ беремін. Бейшара қазір болса да жұмыссыз қаңғып жүр ғой, мен бар шаруаны жиып тастап осы іске кірісем. Ертеңнен бастап! Осы келмей ме менің қолымнан, айтшы, а?!
Сайлау. Келеді-келеді. Бірақ мен бір нәрсеге түсіне алмай тұрмын.
Назым. Неғып сен осы бүгін бәрін түсіне алмайтын бола қалғансың! Әшейінде ауыздыға сөз бермейтін ақылдың кені данышпан едің ғой.
Сайлау. Айтайын да енді…
Назым. Айт-айт, бүлдіргі! Бүгін бар білгеніңді, көргеніңді айтып қал. Бүгіннен кейін сені желкемнің шұқыры көрсін!
Сайлау. Комплименттеріңе рақмет. Айтсам, мәселен, егер Мұқағали Мақатаевқа ескерткіш тұрғызыла қалса, онда ол ескерткіш қазақ поэзиясының әрі соншама нәзік, әрі соншама өршіл рухын бір бойына жинақтаған асқақ жанның мәрмәр бейнесі көзге елестер еді, ал композитор Шәмші Қалдаяқовқа…
Назым. Әй, сен қойшы осындай әсіреқызыл, қысыр сөздеріңді! Кілең осылай жалпылама кетесің. Айтсаң, айтсаңшы былай… по существу, конкретно. Причем бұ жерде Мұқағали, Шәмші, әңгіме мына мен хақында болып отырған жоқ па?
Сайлау. Жоқ сонда енді сенің ескерткішіңнің жалпы нобайы қалай болмақ? Бұл өнер туындысының негізгі идеясы қандай шығармашылық концепцияға сүйенбекші сонда?
Назым. (Мырс етіп). Жалпы сен бар ғой, Құдай біледі, әбден қияли болып біткен адамсың. Маған ешқандай идеяның қажеті жоқ: әлгі сенің скульпторсымағың менің өзімді айнытпай бейнелесе болды. Жалпы, идеалист деген сөздің өзі идея дегеннен шыққанын сен білетін шығарсың. Ал мен миы шатасып кеткен идеалист емес, реалист адаммын. Бітті. Точка. Басқа сөздің керегі жоқ.
Назым бір орындықты бөлменің ортасына алып шығады да, оның үстіне шығып, өзінің болашақ ескерткішін бейнелеп қақиып тұра қалады.
Міне, дәл осындай болса болды. Ешқандай идеяның керегі жоқ.
Сайлау. Иегіңді сәл-пәл көтеріңкіре. Сонда салтанаттылау болады.
Назым. Ал… (Иегін көтереді).
Сайлау. Енді оң қолыңды көтеріп, біз секілді төменгі пақырларға бақытқа барар жолымызды сілтемейсің бе?
Назым. Ондай кеңесің өзіңе. Мен өйтетіндей коммунистердің көсемдерінің бірі емеспін. Фантазиясының жеткен жерінің түрін! Кілең штампқа, трафаретке еттері өліп кеткен.
Орындықтан түседі.
Сайлау. Енді көсем болмасаң да, қазіргі замандық бизнес лидерлерінің бірі емессің бе?!
Назым. Тоқтат бос сөзді! Әй менің саған бұл үйден кет дегенім қайда мана?! Ойбай-ау, мынау маған бірте-бірте мәміле айтып келе жатыр ғой тіпті…
Сайлау. Так… чемоданым қайда менің, чемоданым?.. (Тістеніп). Польский чемодан… Жалпы, берекесі кеткен бұл үйден бірдеңені табу мүмікн емес. Тіпті түйе жоғалып кетсе де табылмайды. Үнемі осы көрген күнің.
Аласұрып, чемоданды іздей бастайды.
Назым. Күңкілдеме, күңкілдеме!.. Сен әлі тауда ойнап жүрсің. Салулы төсек, салқын үй… Сюзанна-Мюзаннаңа барғаннан кейін көрерсің әлі көресіңді.
Сайлау. Ол… Ол сен секілді аузына не келсе соны айтпайды. Жаны нәзік, мәдениетті адам. Әкесі де, шешесі де мұғалім, нағыз интеллигенттер семьясынан шыққан. Ғылым кандидаты, институтта сабақ береді.
Назым. Імм, жаны нәзік, интеллигент адам де!.. Бәсе-бәсе, бір-бірлеріңе неғып ынтыға қалды десем!.. Соқыр атқа қотыр ат үйір демекші, ол да интеллигентсымақ екен ғой! Подумаешь, әкесі де, шешесі де мұғалім!.. Әй, сен сонда менің қойшының қызы екенімді подчеркивать етіп тұрсың ғой, ә?!.
Сайлау. Жоқ, сен өйтіп танба. Менің әкемнің ауылдан жіберген соғымын жылы үйде жатып алып талай кертіп жеп едің! Қарашы-ей, мынаның енді айтып тұрғанын!..
Сайлау. Мен олай деген жоқ дедім ғой саған! Не деген мнительный адамсың…
Назым. Немене-немене?!.
Сайлау.Не деген мнительный, күдікшіл адамсың деймін…
Назым. Ал сен керемет идеальный адамсың, ә? Сендей кркек жер жүзінде жоқ, ә? Өй, қандай противныйсың!..
Сайлау. Ал Сюзанна керісінше маған сен керемет, жаны жайсаң, ақ көңіл, жомарт жансың дейді.
Назым. Мына тап саған сондайсың дей ме?
Сайлау. Иә, тап мына мені айтады.
Назым. Жалпы, сенің соныңның бар ғой, бір шаригі жетіспейді, Құдай біледі.
Сайлау. Кімнің шаригінің жетіспейтінін әлі де байқап көру керек болар. Сен манадан бері оның сыртынан қаншама ғайбат сөз айттың. Ал Сюзанна болса үнемі маған: «Сайлау, сен жұбайыңды ренжітпе, сыйла, ол сенің балаларыңның анасы ғой» дейтін.
Назым. Керек еді маған соның жанашырлығы!.. Біреудәің сүттей ұйып отырған семьясын бұзған біреуді әлдеқандай қылады ғой маған!
Сайлау. Біздің екеуміздің арамыз әлдеқашан сүттей ұйып тұрмаған болатын. Біз тек инерциямен ғана бірге өмір сүріп келе жатқанбыз. Ал, Медеудегі сол концерт оны айқын дәлелдеді.
Назым. Бұрын кім білген, сенің ішің жатқан бір таусылмайтын қазына екен ғой! Сен бүгін менің ойым түгіл түсіме кірмеген жаңалықтардың бірінен соң бірін ақтарып жатырсың. Иә, сонан кейін… Сеің әлгі әбден шөлдеп қалған достарың оралды ма ақыры буфеттен№ Жоқ, со беттерімен жоғалды ма?
Сайлау. Біразға дейін оралған жоқ. Мана айттым ғой, Сахнаға Алла Пугачева шықты деп. Ол әлгі «Күзгі романс» деп аталатын әнді айтып тұрды. Бір кезде қарасам, менің жанымда отырған бір бейтаныс келіншек, – ол – Сюзанна болатын, – үн-түнсіз жылап отыр.
Назым. Е, аяқ астынан оған не болып қалыпты?
Сайлау. Сенде шыдам деген бола ма өзі? Кішкене шыдасаңшы. Айтайын деп келе жатырмын ғой. Жаным ашып кетті бір түрлі. Мен оның жанына жақындаңқырап: «қарындас, сізге не болды? Әлде бір жеріңіз ауырып отырған шығар, бәлкім, «жедел жәрдем» шақыру керек болар»» – дедім. «Жоқ ағай, ештеңені шақырудың қажеті жоқ, – деді ол басын шайқап. – Мен, жалпы, өзі жаратылысымнан осындай әсершіл жанмын». Сол кезде жексендер де жетті аларын алып. Біраздан соң ымырт үйіріліп, қараңғылық түсті. Концерт бітті. Қайтарда мен Сюзаннаны үйіне шығарып салдым. Біздің жақта тұрады екен. Осы арадан жақын. Бес-алты-ақ аялдама жер.
Назым. Жақыны жақсы болған екен. Әйтеуір кейде кешке қарай ізім-қайым жоғалып кететінің бар еді-ау…
Сайлау. Түу, сен бар ғой, бірдеңе болса оны міндетті түрде жаман нәрсеге жорисың. Нансаң…
Назым. Нансаң-нансаң!.. Нанбаймын мен саған ешқашан! Сен сол екеуміздің арамызда ештеңе болған жоқ демексің ғой. Сондай ертегіге мен ақымақ болып сене қалсам, иә?!. Әй, бірақ тек шыныңды айтшы. Егер шыныңды айтсаң бар ғой, менің бәрін кешіріп жіберуім мүмкін тіпті.
Сайлау. Шынымды айтсам, бірде Сюзанна екеуміз оның пәтерінде ептеп шарап ішіп, музыка тыңдап отырғанбыз.
Назым. Тағы да әлгі Пугачеваны ма?
Сайлау. Иә.
Назым. Со қатын сендердің миларыңды мүлде айналдырып жіберген ғой деймін. Ия, айта бер…
Сайлау. Бір кезде музыкаға елтіп кеткен ол менің мойнымнан құшақтады да, ернімнен әлсіздеу, солғын ғана сүйді. Нансаң, бар болғаны – осы.
Назым. Тым аз екен. Солғын ғана деймісің?..
Сайлау. Иә.
Назым. О, тоба, сондай да сүйіс болады екен!?.
Сайлау. (Күмілжіп). Қалай десем екен… Бәрібір сен оны түсінбейсің.
Назым. (Тұншығып). Әрине-әрине!.. Мен оны қайдан түсінейін. Сен секілді ерігіп, көрінгенмен сүйісіп жүр деп пе ең мені!.. Менің… менің ана екі бала мен сені қайтсем адам қылам, қайтсем ішіндірем-киіндірем деп жарғақ құлағым жастыққа тимей келе жатқан жоқ па өмір бойы. О, күйдіргі-күйдіргі! Ана Сәулеш пен Арман келмей тұрғанда қараңды батыр бұл үйден!
Назым жау қуғандай шалт-шалт басып, келесі бөлмеге кетеді де, көп ұзамай Сайлау көптен күткен польшалық қара чемоданды оның алдына лақтырып тастайды.
Мә, чемоданың!.. Енді менің көзіме көрінуші болма! Бар!..
Сайлау апыл-ғұпыл заттарын чемоданға салып алып, сырт есікке қарай беттейді.
Сайлау.(Костюмінің қалтасынан қарманып). Так… Паспорт – қалтада, заттар – чемоданда.
(Назымға бұрылып). Ал, жақсы… Бірақ есіңде болсын: енді қайтып мен осы үйдің есігін қайта ашады деп ойлама!..
Назым. Бар-бар!.. Жоғал! О-о-о, бүлдіргі-бүлдіргі!..
Сайлау сыртқы есікті тарс жауып, шығып кетеді. Назым екі қолымен бетін басып, залдағы диванға сыоқ етіп отырып қалады. Оның құлағына алыстан сыңсып осы жанжалға себепші болған Алла Пугачеваның «Күзгі сүйіс» әні талып жеткендей болады.
Екінші бөлім
Шымылдық қайта ашылғанда біз Сюзаннаның есігінің қоңырауын басып тұрған Сайлауды көреміз. Үстінде – өзімізге бұрыннан таныс жұқа ақ сұр плащ, басында – сол түстес кепкасы. Аздан соң есік ашылып, Ар жағынан Сюзаннаның басы қылтияды. Оның үстінде – үй ішіне киетін бояуы оңыңқырап кеткен ескілеу бомази халат.
Екі бөлмелі қалалық жайлы пәтердің дәлізінде екеуі бір-біріне қарап, әуелі сәл-пәл үнсіз тұрып қалды. Есігі ашық тұрған ас үй жақтан музыка үні естіледі. Қазақ радиосы халық әндерінен концерт беріп жатыр.
Сюзанна. (Сәл-пәл таңырқап). Сайлау?!
Сайлау. Кіруге бола ма?
Сюзанна есікті шалқайтыңқырап ашып, Сайлауға жол береді.
Сюзанна. Әрине.
Сайлау ішке енуін енгенмен, кіре берісте бір сәтке состиып тұрып қалды. Сюзаннаның көзі оның қолындағы чемоданға түседі.
Сайлау.Сюзанна, егер сен қарсы болмасаң, мен бүгін саған біржолата келіп тұрмын.
Сюзанна. Біржолата?!.
Сайлау. Иә.
Сюзанна. Немене, әйеліңмен ренжісіп қалдың ба? Чемоданыңды жерге қойсаңшы.
Сайлау чемоданын еденге қояды.
Сайлау. Мәселе тіпті онда да емес. Қалай десем екен… Мен одан баяғыда суынып біткенмін. Саған соны айтуға талай оқталғам, бірақ реті келмеген болуы керек. Міне, бүгін басыма азаттық алып, саған біржолата келіп тұрмын. Мына чемодандағы бар дүие мүкәммалым.
Сюзанна. Вот это сюрприз!.. Екеуміз қанша бірге жүргенде сен әйелің туралы бір рет те болса, мұндай сөз айтып көрмеген болатынсың. Қайта әңгімелеріңнен оны қимайтының байқалып тұратын.