Read the book: «Сайланма әсәрләр / Избранное»

© Татарстан китап нәшрияты, 2021

© Шакирова Р. Н., төзү, 2021

* * *

Халык күңелен, милләт хәлен аңлап язган әдип

Мәҗит Гафури (Габделмәҗит Нургани улы Гафуров) 1880 елның 1 августында (иске стиль белән 20 июль) Эстәрлетамак өязе Җилем-Каран авылында (хәзерге Башкортстан Республикасының Гафури районы), кышларын балалар укытып, калган вакытын гади крестьян хезмәтенә багышлаган Нургани хәлфә гаиләсендә бишенче бала булып дөньяга килә. Ата-анасы йортында ике абыйсы, ике апасы һәм бер энесе янәшәсендә үткәргән сабыйлык һәм үсмер еллары әдипнең күңеленә тормышының иң бәхетле чоры булып сеңеп кала. Тәүге сабакны әтисеннән алганмы, әнисеннәнме – монысын ул үзе дә ачык кына хәтерләми, әмма әтисе укыткан авыл мәдрәсәсенә барганчы ук укырга өйрәнүен, җиде-сигез яшьләрендә авыл мәктәбендә бик теләп укуын гына белә¹.

1893 елның кышында әтисе укырга омтылышы зур булган зирәк улын үзләреннән ерак булмаган Үтәш авылы мәдрәсәсенә бирә. Бәхетсезлеккә каршы, Мәҗитнең бу мәдрәсәдә укуының беренче елында ук кыш көне – әтисе, март айларында әнисе Марзия дә үлеп китә. Унөч яшеннән тулы ятим булып калган балага тормыш итү һәм белем алу бик авырга туры килә.

Белем алуга булган эчке ихтыяҗ һәм үзендәге табигый мөмкинлекләрне тоемлау аркасында, малай бернинди каршылыклар алдында да туктап калмый. Җәй айларында авыр хезмәт белән акча табып, өс-башын карый, мәдрәсәдә акчалырак шәкертләргә аш-су әзерләп, китап күчереп язып тамагын туйдыра. Белемнең күңеленә хуш килгәнен эзләп, ул төрле мәдрәсәләрдә була.

Ике кыш Үтәш мәдрәсәсендә укыганнан соң, 1896 елда Уфага «Госмания» мәдрәсәсенә килә. Әлбәттә, ярлы егеткә биредә уку бәхете тими, ул Уфадан ерак булмаган Кыешкы (хәзерге Кырмыскалы районы Иске Кыешкы авылы) мәдрәсәсенә туктала һәм декабрь аена кадәр шунда укый. Аннан, туган авылына кайтып, ике кыш Уфадан килгән Җамалетдин исемле яшь мулладан дәресләр ала һәм үзе дә аңа балалар укытуда булыша.

1898 елның җәендә 450 чакрым чамасы араның күбрәген җәяүләп үтеп, Рәсәйнең мәшһүр мәдрәсәләренең берсе – Троицкидагы «Рәсүлия» гә килә. М. Гафури, анда укыганда, олы хезмәт мәктәбен уза: җәйләрен, казах-кыргыз даласына чыгып, балалар укыта, Рәмиевләрнең – алтын, Яушевларның торф приискаларына сезонлы хезмәткә яллана.

«Рәсүлия» мәдрәсәсендә укыган елларда иҗат эшенә тартылып китә. «Фәкыйрьлек берлә үткән тереклек» хикәясе (1902) һәм «Себер тимер юлы, яки Әхвәле милләт» (1902), «Вә иннә мин әш-шигъри ли хикмәтин» (1903), «Яшь гомерем» (1903) кебек күләмле шигъри әсәрләре мәдрәсәдә укыган, казах даласында мөгаллимлек иткән елларда языла.

Иҗатының тәүге адымнарыннан ук шагыйрь гаделлек булмаган, бөтен нәрсә акчага корылган тормыштан ризасызлык белдерә, мәдәни яңарыш, милли-мәдәни тәрәккыят тарафдары буларак чыгыш ясый, мәгърифәтчеләрдән килгән акыл культын олылауның чикләрен киңәйтеп, техник прогресска дан җырлый. М. Гафури, шигъриятендәге кебек үк, «Фәкыйрьлек берлә үткән тереклек», «Ярлылар, яки Өйдәш хатын» әсәрләрендә дә «Иҗтиһад юк, әдәп юк, бу – фәкыйрьлеккә китерә, һәр фаҗиганең башы – шунда» дип, асылда, мәгърифәтчелек карашларын алга сөрә.

1905 ел ахырларында М. Гафури «Буби» мәдрәсәсенә юл тота, тик бу уку йорты да аның күңеленә хуш килеп бетми, һәм ул Казанга юнәлә. Аның биредәге «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә укыган вакытлары Рәсәйдә инкыйлаби тартышларның киң җәелгән һәм көчәйгән көннәренә туры килә. Татар халкының милли азатлык хәрәкәте җанлана. Болар барысы да яшь егеткә көчле тәэсир ясый. Күңелендәге хисләр өермәсе тышка бәреп чыга, ул илдә, шулай ук Казанның үзендә дә барган олы вакыйгалар, иҗтимагый-сәяси үзгәрешләр нәтиҗәсендә туган хис-кичерешләрен, өмет-ышанычларын милләттәшләре белән уртаклашырга, бу көрәштә үз авазын ишеттерергә омтыла. «Яшь гомерем» исемле шигырь мәҗмугасын тәмамлап нәшриятка бирә (Казан: Шәрәфләр матбагасы, 1906)². Моннан тыш, яңа гына чыга башлаган «Казан мөхбире», «Йолдыз» кебек газеталарда шигырьләр, мәкаләләр белән чыгыш ясый. Шул чорның күтәренке сулышы белән күңелендә туган тәэсирләр йогынтысында язылган «Милләтемә шатлык шигыре» ндә (1905) ул халкыбызның киләчәген тоташ нурга манып сурәтли, «Өндәү», «Вакыт җитте кузгалырга!..» кебек тезмәләрендә татарларга мөрәҗәгать итеп, аларны кузгалырга чакыра, «мәгариф шәмгыданын кулга алырга» өнди.

1906 елда Уфаның «Галия» мәдрәсәсе ачыла, һәм М. Гафури инде Казанга килеп тормый, әлеге мәдрәсәгә урнаша, монда бер ел рәсми рәвештә, ике ел ирекле тыңлаучы буларак белем ала. Биредә ул «Милли шигырьләр» циклына кергән әсәрләрен иҗат итә. «Мәктәпләрдә шәкертләр укырлык төрле шигырьләргә бик зур ихтыяҗ күренә, һәм күргән бер мөгаллим мәктәп балалары өчен махсус шигырьләр язылуын миннән сорыйлар. Шул тәэсирләр аркасында «Милли шигырьләр» исемендәге шигырьләрне яздым», – дип искә ала ул үзе бу хакта.

1907–1909 елларда М. Гафури аеруча актив иҗат итә. Аның Казан, Оренбург, Уфа нәшриятларында дистәгә якын шигырьләр җыентыгы, тугыз хикәя китабы басыла, газета-журналларда исә байтак кына публицистик мәкаләләре дөнья күрә. Әдип 1909 елдан бары иҗат эше белән генә шөгыльләнә башлый. Шул елның августында ул үзе кебек үк ятимлек аркасында тормыш авырлыкларын шактый күп күреп үскән Зөһрә (1891–1938) исемле кыз белән гаилә кора, бераздан уллары Әнвәр (1910–1977) һәм Халит (1919–1935) туа. Шәхси тормышы беркадәр көйләнгән, иҗаты да танылып килгән бер мәлдә – 1911 елда – шагыйрьнең Казанда ике мәртәбә басылган (1907, 1911) «Милләт мәхәббәте» исемле китабы патша цензурасына эләгә. «1906 елдан 1907 елга васыять», «Җиденче елның җавабы» дип аталган ике шигыре цензура хезмәткәрләрендә аеруча ризасызлык тудыра. Ә 1911 елның 11 февралендә Уфадагы «Шәрык» матбагасында уздырылган жандармерия тентүендәМ. Гафуриның «Үги балалар» һәм «Яшь гомерем» җыентыклары «аеруча хәтәр китаплар» исемлегенә кертелеп конфискацияләнә. Бу вакыйгалар, билгеле ки, шагыйрь күңелендә авыр тойгылар тудыра. Кешенең намусы тапталуын, рухи изелүен күреп сызланулар да шигырьләрендә шактый зур урын ала. «Шөбһә», «Мәкъсуд», «Безнең хәл», «Өметсезлектә» (1907), «Кайгы», «Юк», «Таләп» (1909) кебек әсәрләр янына «Кызганыч», «Татар хатыны», «Яшь кыз» (1910), «Ялчы бабай», «Ярлы» (1911) кебек, үз чорының реаль сурәтен тудырган, тирә-яктагы рәхимсезлек күренешләрен, җәмгыятьтәге гаделсезлекләрне фаш итүгә юнәлтелгән, заманының иҗтимагый-сәяси вакыйгаларын шактый төгәл бәяләгән шигырьләре өстәлә.

1912 елда М. Гафури Кәримовларның Уфадагы «Шәрык» матбагасына корректор булып урнаша, анда 1917 елның октябренә кадәр эшли. Бу чорда да ул иҗат эше белән актив шөгыльләнә. Илдәге иҗтимагый-сәяси вакыйгаларны, 1914 елда кабынып киткән Бөтендөнья сугышы вакытында кешеләр күңелендә ризасызлыкның артканнан-арта баруын, иҗтимагый киеренкелек атмосферасын реалистик буяулар белән гәүдәләндергән «Ирек өчен көрәш», «Үзем һәм халкым» (1912), «Фитрәт заманы», «Кыямәт» (1914), «Юктырсың ла, Алла», «Язмыш» (1915) шигырьләре, изгелек белән явызлык, гаделлек белән ялган һәм тормыштагы күп кенә башка каршылыкларны хөкем итүгә юнәлдерелгән күпсанлы мәсәлләре, сугышның авыл халкы өчен тудырган фаҗигаләрен гәүдәләндергән «Солдат хатыны Хәмидә» повесте (1915) һәм тарихи үткәнебезгә, яшәеш фәлсәфәсенә мөрәҗәгать рәвешендәге, романтик рухтагы «Тәэссорат», «Бу кемнең кабере?» (1913), «Хан кызы Алтынчәч» (1914), төрекчәдән ирекле тәрҗемә булган «Бер чәчәкнең наләсе» (1911) кебек, укучы күңелен кузгатырлык нәсерләре һәм хикәяләре языла.

М. Гафури әсәрләре идея-тематик яктан шактый киң колачлы. Ул гадәти көндәлек тормыш вакыйгаларыннан алып әдәбиятның мәңгелек темасы булган фәлсәфи, әхлакый темаларны да, сәясәт, туган җир, ил, Ватан мәсьәләләрен дә яратып, теләп яктырта. Әмма шулар арасында гади халыкка, үз милләтенең язмышына аерым игътибар бирүе сизелеп тора. Әдәбият мәйданына ныклы адымнар белән аяк басуга ук:

 
Бер адым алга басам да
Әйләнәмен артыма,
Кайда басканнар икән дип,
Күз саламын халкыма,  –
 

дип язган шагыйрь бөтен иҗаты дәвамында шул шигаренә тугрылык саклый. Кайсы жанрда гына иҗат итсә дә, күңел түренә кереп урнашкан гади халык, милләт язмышы аның каләменә күчә, әдипнең йөрәген халыкныкына бәйли.

Шунысын да әйтергә кирәктер: М. Гафури иҗатында милли хис-тойгылар гәүдәләнешендә бер нәрсә ачык чагылыш таба: бу – әсәрләрдә авторның һәрвакыт татар милләтен, татар телен күздә тотуы, үзен шушы халыкның бер вәкиле итеп күрүе. «Шигырь язды Габделмәҗид – ибне татар» («Алмашыну», 1905), «Русияле бер татардыр – асыл затым, Габдулла ибне татар – мәшһүр атым» («Яшь гомерем», 1906), – ди ул.

Гомумән, М. Гафури иҗтимагый вакыйгаларның эчтәлеген, юнәлешле хәрәкәтен турыдан-туры милли азатлык тойгылары белән, милли тәрәккыят өчен көрәш мотивлары белән бәйли, татарларның Рәсәй дәүләтендәге хәлен яхшы күзаллап: «Безнең татар, үгәй бала булган өчен, хөррияткә башкалардан мохтаҗрак», – дип искәртә. «Мал өчен», «Фидаи мәхбүс агызыннан», «Балыкчылар» (1906), «Безнең хәл», «Гафури, сән онытма милләтеңне…», «Милләткә хадим булган яхшыларга…», «Икенче сада», «Мәмләкәтнең барчасы әгъдәя мөлкәт улмасын…», «Сөембикә манарасы» (1907) шигырьләре «асыл ватан» да татар халкының хокукларын даулап язылган күпсанлы әсәрләренең бер өлешен тәшкил итәләр. 1911–1915 еллар шигъриятендә ул милли тойгыларны гәүдәләндерүне үзенчәлеклерәк төсмерләр белән баета. Шагыйрь дини мифологиягә, тарихка мөрәҗәгать итә, милләт һәм кешенең асылын саклауда диннең ролен югары куя. «Тәңрене искә төшерү» (1913), «Алладан сорау», «Җомга көн», «Бәйрәм көн», «Ишет, Тәңрем» (1914) шигырьләрендә лирик герой язмышын Аллаһы кодрәте белән бәйләгән, шуннан рухи тынычлык тапкан шәхес буларак гәүдәләнеш ала. Дини мифологиягә нигезләнеп язылган «Адәм вә Иблис» (1910), «Рисаләт» (1916) поэмалары да шушы елларда иҗат ителә.

Халык җилкәсенә төшкән авырлыктан сызлану бигрәк тә Идел буен тетрәндергән зур фаҗига – ачлык афәтенә мөнәсәбәтле шигырьләрендә ачык чагылыш таба. 1921–1922 елларда иҗат ителгән «Ач», «Сулган гөлләр», «Соңгы минутта», «Җылыйлар», «Сүнделәр», «Алтын тәре, бәрхет палас» кебек шигырьләрендә һәм «Кеше ашаучылар» поэмасында җан өшеткеч вакыйгалар, яшәүгә өметен югалткан, чарасыз, аяныч хәлдәге кешенең соңгы сулышы гәүдәләнә, биологик зат буларак, аның табигый халәте тетрәндергеч натуралистик картиналар аша сурәтләнә.

Шагыйрь поэзиясен тагын бер мөһим нәрсә үзенчәлекле итә. 1910–1913 елларда аның сирәк әдипләрдә күзәтелә торган сәләте ачыла: ул Эзоп, Лафонтен, Крыловлардан килә торган жанрга – мәсәлгә мөрәҗәгать итә һәм егермеләп мәсәл язып бастыра. (Күбесе – ирекле тәрҗемә.) Алар 1913 елда махсус җыентык рәвешендә «Әмсаль» исеме белән укучыга барып ирешә.

М. Гафури, заманының әһәмиятле темаларын яктыртып, чор сулышын тоеп, халык, милләт җанын аңлап иҗат итүче шагыйрь-гражданин булу белән бергә, хыял канатларында илаһи биеклекләргә күтәрелгән романтик һәм кеше күңеленең тирән төпкелләрен ача алган лирик шагыйрь буларак та танылды.

М. Гафури шигъриятендә мәхәббәткә багышланган әсәрләр хакында, образлы итеп, чәчәкле болынның кыңгырау гөлләре кебек диясе килә. Иҗтимагый, фәлсәфи һәм башка темаларга язылган шигырьләре арасында очрый торган мәхәббәт шигырьләре укучыны, бу гамьле дөньядан аерып, татлы ләззәттән торган, бераз гына күңел сызланулары белән үрелгән матур, бәхетле дөньяга алып керәләр. Аларда, традицион Шәрык шигъриятендәгечә, мәхәббәтне, сөйгәнеңне илаһи югарылыкка күтәреп мактау да, мәхәббәтнең татлы газапларыннан сызлану да бар. Шагыйрь гашыйк геройның халәтен тасвирлауда гаҗәеп матур һәм гадәти чагыштырулар белән янәшә суфичыл әдәбияттан ук килә торган традицион чараларны, әдәбиятка Коръән аша кергән образ-сурәтләрне иркен куллана.

Туган җир табигатенә бәйле лирик мотивлар да М. Гафури иҗатында чагылыш таба. Бу уңайдан аның ел фасылларына багышланган, аерым күзәтүләр рәвешендә язылган шигырьләр төркемен искә алып китү дә җитәдер. Зарын, шатлыгын уртаклашкан, күз яшьләрен үзенә сеңдергән, «күңел шәмнәрен яндырган» Туган җир образы М. Гафури иҗатында да газизләрдән газиз, изгедән изге.

М. Гафури проза жанрында да иҗат итә. Революциягә кадәрге Рәсәй мөселманнарының яшәешен сурәтләү, милли кысрыклаулар, социаль тигезсезлек хөкем сөргән җәмгыятьтә кешенең асылын, шәхес һәм җәмгыять арасындагы мөнәсәбәтләрнең үзенчәлеген ачуга юнәлтелгән, гади халык тормышының авырлыкларын гәүдәләндергән «Ачлык, яки Сатлык кыз» (1907), «Ярлылар, яки Өйдәш хатын» (1907), «Үги балалар» (1908), «Онытылган җинаять, яки Үткәнне искә төшерү» (1909), «Исәпсез байлык» (1912) әсәрләре, «Кара йөзләр» (1926), автобиографик мотивларны эченә алган «Тормыш баскычлары» (1927), «Шагыйрьнең алтын приискасында» (1931), «Тәрҗемәи хәлем» (1923), «Баштан үткәннәр» (1923), «Серле бер мәхәббәтнең тарихы» кебек повестьлары шул хакта сөйли.

М. Гафури 1917 елгы Февраль революциясен, падишаһның тәхете җимерелүен шатланып каршылый, чын хөррият килүенә сөенечен белдереп, «Хөррият иртәсе», «Азатлык хөрмәтенә», «Ирекле көннәр», «Бетсен империализм сугышы!» кебек күтәренке рухлы шигырьләр бастыра. Совет чорында болардан аеруча берсен – «Кызыл байрак» исемле шигырьне – әдип иҗатының таҗы рәвешендәрәк бәяләп килделәр. Ул 1917 елның 1 Май бәйрәме уңае белән иҗат ителгән. Бу шигырь дә кертелгән «Кызыл байрак» китабының (1917, 1922) Октябрь революциясе көннәрендә басылып чыгу фактына нигезләнеп, Гафури Октябрьне Кызыл байрак белән каршылады, дип яздылар. Хәзер инде мондый юлларны язган әдип канлы революциягә дан җырлаучы сыйфатында күзалланырга мөмкин. Әмма патша заманындагы гаделсезлекләрне, авыр тормыш-көнкүрешне яхшы белгән, шәхсән аны үз җилкәсендә дә татыган Гафури кызыл байраклы көчләргә зур өмет баглаган икән, моның өчен аны яңа хакимияткә бик тиз ярашуда гаепләргә ашыгырга кирәкми.

М. Гафури талантлы шагыйрь һәм прозаик буларак кына түгел, үткен күзле, туры сүзле, җәмгыятьтәге һәр үзгәрешкә үзенең мөнәсәбәтен белдереп барырлык гаять киң фикри даирәсе булган публицист буларак та таныла. Октябрь революциясеннән соң, бигрәк тә «Шәрык ярлылары», «Башкортстан» һәм «Яңавыл» газеталарында эшләгән елларда, аңа халык арасында еш булырга туры килә. Шунлыктан ул, үз чорының көндәлек проблемаларын ачык тоеп, халыкның рухи халәтен, яңа тормыш төзү юлына баскан кешенең психологиясен аңларга омтылып һәм аңа чын күңелдән теләктәшлек белдереп, мәкаләләр, хәбәрләр, очерклар яза; кимчелекләрне фаш итеп, фельетоннар бастыра.

Октябрь революциясеннән соң М. Гафури 1928 елга кадәр Уфада чыккан вакытлы матбугат редакцияләрендә эшли. Соңыннан бары профессиональ язучылык белән генә шөгыльләнә. 1934 елда СССР Язучылар союзына кабул ителә.

Кайда гына эшләсә дә, иҗатында да ул һәрвакыт, милли вазгыятьне тоеп, халыкның ихтыяҗын аңлап, киләчәккә карап, намус белән хезмәт итә.

М. Гафуриның фидакяр хезмәте халкыбыз һәм дәүләт тарафыннан югары бәяләнә. 1923 елда Уфада һәм Казанда әдипнең егерме еллык иҗат бәйрәме үткәрелеп, аңа «Башкортстан АССРның халык шагыйре» дигән мактаулы исем бирелә. Уфа шәһәрендәге бер урам аның исеме белән атала башлый.

Танылган халык шагыйре М. Гафури 1934 елның 28 октябрендә Уфа шәһәрендә туберкулёз авыруыннан үлә. Шагыйрьнең җәсәде шәһәр зиратында җирләнә.

Әдип иҗаты Рәсәй җирлегендә генә түгел, кешелек дөньясында тамырдан борылыш барган чорга туры килүе һәм шул вакыйгаларны милли мәнфәгатьләр яссылыгында гәүдәләндерүе белән үзенчәлекле.

Милләт язмышын кайгыртып, гади кеше хокукларын яклаучы буларак иҗат мәйданына атлаган язучы М. Гафури, давыллы еллар сынавын үтеп, чын мәгънәсендә халык шагыйре булып җитешә һәм әдәбиятыбыз күгендәге иң якты йолдызларның берсенә әверелә. Милләт үзенең моңлы шагыйрен, йөрәк түрендә саклап, гасырлардан-гасырларга илтә.

Д. Абдуллина, З. Рәмиев

Проза әсәрләре

Тәрҗемәи хәлем

 
Изге күңлем кәгъбәсеннән көн дә бер таш жимрелә,
Ахры, бик күп калмагандыр инде актык гомремә.
Яндырып күңлем шәмен, эзләп маташтым изге юл,
Каршыдан искән каты җилдәй, вакытсыз сүнде ул.
 

Гомеремнең кырык ике басмасын үтеп, кырык өченче басмасына күтәрелгән вакытымда, хәятнең артта калдырып киткән эзләрен әрчеп, анда утыртылып киткән маякларны яңартып, хәтер дәфтәрендә сызылып килгән тәэссоратларны³ бер урынга теркәп, пракәндә⁴ яткан кәгазьләрне бер җиргә җыйнап куярга уйладым. Монда язылган нәрсәләр хыял һәм фаразлардан⁵ ерак булып, баштан үткән вакыйгаларның, күңел көзгесендә калган сурәтләрнең нәкъ үзләреннән гыйбарәт икәнен әйтеп китүне артык булмас дип уйлыйм.

Әйтергә яраса, бу сәхифәләр минем тәрҗемәи хәлемнән гыйбарәт булып, мин монда баштан үткән эшләрнең җанга тәэсир иткәннәрен, вакыйгаларның мөһим булганнарын яздым. Боларны тәрсим иткән⁶ вакытта ифрат һәм тәфриттән⁷ бик вә бик нык сакландым. Мохитнең тәэсире белән күңелемә нәрсә сызылып калган булса, шуны шул көенчә тасвир итүне беренче максат итеп тоттым.

Төрле вакытта язылып ташланган хатирәләрне теркәгән вакытта, аларны сайлау, мөһим булганнарын алу юлында да шул әйткән туры юлдан аерылмаска тырыштым. Кыскасы, мин монда язган нәрсәләремнең үземнең үткән гомремнең көзгесе булуына, ул көзгедә ярты гасырга якын хәятемнең тулы һәм, ничек үткән булса, шул көенчә күренүенә бик нык дикъкать иттем. Бергә теркәлгән хатирә дәфтәрләреннән гыйбарәт булган, шул рәвешле бер тәрҗемәи хәл сыйфатына кергән бу әсәрнең кайбер танышларым белән кайбер дус-ишләремнән башкалар өчен, ихтимал, әһәмияте булмас. Шуны уйлап, мин бу әсәрне югарыда әйткән кешеләргә һәм эшче-крестьяннарга бүләк, бер истәлек итеп язам. Саф күңелле, риясыз дуслар, күз яшьләрен күргәндә хәсрәтләнеп, шатлыкларын күргәндә күңелләрен үстергән балалар һәм минем әсәрләремне укып аз гына булса да тәсәллә⁸ тапкан эшче-крестьян бу бүләкне кабул итәрләр дип уйлыйм.

Туган ил

Уфадан Агыйдел буйлап, шәрык-җәнүбигә⁹ таба җитмеш-сиксән чакрымнар барсаң, сул ягында бик биек таулар күгәреп күренә башлыйлар. Бу таулар Урал тавының тармаклары булып, берсеннән-берсе матур, берсеннән-берсе биек булып күренәләр. Шул тирәгә җиткәч, Агыйдел, үзенең агышын борып, бераз кояш батышына табарак борылып китә. Уфадан югары карап пароход белән барганда, уң ягында бик озын сыртлар, төрле яшеллекләр белән капланган аркалар күренә. Шушы таулар белән аркаларның арасында киңлеге берничә чакрымнарга сузылган матур болыннар, төрле агачлар арасыннан Агыйдел тын һәм мәһабәт булып агуында дәвам итә. Бу тирә – сандугачларның оясы инде.

Монда, җәй көне булса, Идел буенда үскән назлы агачларның ботакларында айлы кичләрдә сайраган сандугачларның тавышы белән бөтен тугай яңгырап тора.

Агыйделнең шәрык ягындагы таулар арасыннан Җилем исемендәге зур гына су килеп чыгып, шул матур тугайларның иң матур һәм урта бер җирендә Агыйдел белән кочаклаша. Җилем суы үзенең сафлыгы, ташлар арасыннан агуы белән күргән бер кешене хәйран итәрлек рәвештә матур. Ул үзе шәп ага, ләкин болганмый. Язгы ташкын вакытында Җилем суы белән бик күп сал агызып төшәләр. Ләкин ул саллар ике буй бүрәнә чамасыннан озын булмыйлар. Шундый шәп һәм таулар арасыннан әрле-бирле бормаланып, ташларга бәрелеп ага торган судан салларны ярга бәрдерми һәм таратмый агызып төшәр өчен ничаклы осталык белән җитезлек кирәк икәненә аптырап каласың. Бу эшне тик тау арасында, Җилем суы буенда үскән башкортлар гына булдыра ала.

Җилем суы безнең авылдан ике чакрым ярым чамасында. Бу су буе – минем бала вакытымның җәй көннәрендәге уйнап, кармак салып үткәргән урынымның берсе. Әллә кайдан күренеп торган «Кызыл яр» астында һәм «Иштуган тамагы» дигән җирләрдә без, балалар, көннең үткәнен белми йөри идек. Язгы сабан белән печән вакыты арасы (июль числосы) күбрәк шунда үтә иде.

Анда күп йөрүебез өчен кайвакытта әтиләр тарафыннан чигәләребезгә алган вакытларыбыз күп булса да, Җилем суы буеның матурлыгы, үтә күренеп торган суда көмеш кебек балыкларның йөзүләре, безнең шул балыкларны тоту теләге белән күзләребезне суга терәп утыруның кызыклыгы чигәләребездән ут чыгарганчы чабуларны шунда ук оныттыра иде. Ул төрле якка борылып-борылып йөри, шулай итеп, шул матур җирләрне күбрәк күрергә, шуннан чыгып китмәскә тырышкан кебек ага. Агыйдел белән шушы Җилем суының уртасындагы берничә чакрымнарга сузылган болынлыкларны җәй көннәрендә төрле чәчкәләр каплаган була. Шул матур җирләрдә ямьле җәйләрне сайрап үткәрер өчен, җәнүбнең¹⁰ төрле кошлары килеп тулалар. Аларның моңлы тавышы белән бөтен тирә-як яңгырап тора.

Шушы ике суның кочагындагы киң болынлыкның нәкъ уртасына безнең Җилем-Каран авылы ташланган. Табигатьнең иң матур бер урынына ташланган шушы Җилем-Каран авылы минем туган бишегем була инде. Бу авылның эчә торган суы авылның янында гына бөркелеп, ургылып чыккан зур чишмәдән гыйбарәт. Бу чишмә яр астындагы кисмәк янындагы тишектән көмеш кебек саф һәм мул булып чыга, авылның түбән очына барып, сазлык уртасындагы күлләргә барып югала. Авылдан чирек чакрым ераклыкта Үрге чишмә исемендә икенче бер чишмә бар. Бусы, кечкенә булу белән бергә, тагын да матуррак. Көнчыгыш ягы вак әрәмәлек булып, көнбатыш ягы чәчкәләр атып торган яшел чирәмлек булып, безнең авыл кызлары белән егетләренең уенга чыгып, уен-көлке кора торган урыныннан гыйбарәт иде. Ләкин заманнар үтү белән, ул тирәдәге агачлар кыркылып беткәнгә күрә, хәзерге көндә ул җир борынгы матурлыгын югалта төшкән. (Соңгы елларда бу чишмәнең тирә-ягы, сөрелеп, басуга әйләнгән инде.) Җилем-Каран авылыннан өч чакрым китү белән, Урал тавының тармакларыннан булган зур таулар башлана. Өйдән чыгу белән, күз алдына шул таулар килеп басып, күңелгә әллә нинди матурлык биреп җибәрәләр. Авылдан чыгып берәр чакрым барсаң, төрле агачлардан гыйбарәт матур урманнарга, әрәмәлекләргә барып керәсең. Шәрык ягындагы кырга чыксаң, биек таулардан булган «Уклы Кыя» дигән тау күренеп ята. Бу тау тирәсендә борынгы вакытларда бик зур ике яу кара-каршы килеп, бер як шул тауның тишекләренә ышыкланып, шуның химаясендә¹¹ сугышканнар. Әле дә булса бу тауның тирәсендә тимер ук башаклары табыла. Шуңа күрә бу тауга «Уклы Кыя» дип исем биргәннәр. Бу тау бик биек булу белән бергә, кыйбла ягы ниһаятьсез¹² текә, ул яктан менеп-төшеп йөрү мөмкин түгел. Башына менеп, түбән карарга да куркасың. Егылып китсәң, эш харап!.. Борынгы вакытта бер башкорт кызы үзенең киявен шуның башына алып менгән дә тауның иң текә урыныннан төртеп җибәреп һәлак иткән. Яратмаган киявеннән шул тау аркасында котылган, дип сөйлиләр.

Җилем-Каран авылыннан ерак түгел «Халаек борыны» дигән бер урын бар. Монда да борынгы вакыттагы яулар сугышып, кайсы яктыр бик күп кырылган. Монда шул вакыттан калган каберләр әле дә булса күңелгә дәһшәт биреп торалар, үткән яуларны искә төшерәләр.

Бу җирләр миңа бала вакытымда ук бик нык тәэсир биргәнгә, әле дә булса шул тәэсирләр күңелемдә сакланып килгәнгә күрә, боларны язам.

* * *

Мин шушы Җилем-Каран авылында 1880 елда туганмын. Әти Нургани исемендә, әни Марзия исемендә булып, мин 10 яшьләргәчә шуларның җылы кочакларында тәрбияләндем. Үземне үзем белә башлаган вакытта, әни дә, әти дә исән булу өстенә Нурислам, Мәһди исемендә ике абзам, Әхсән исемендә бер энем, Фатыйма һәм Сафия исемендә ике апам бар иде.

Әни бик йомшак күңелле булгандыр, күрәсең, мин үзем белгән көннән башлап һәрвакытта аның күзләрен яшьле һәм никтер боек күрә идем. Ул – абзам берәр китапны укыганда да, берәр фаҗигале хәбәр ишеткәндә дә еламый калмый иде. Бигрәк тә охрави¹³ китаплар укылганда, бик нык тәэсирләнеп, йөзендә курку белән өмет катыш галәмәтләр чыга торган иде.

Бу вакытта безнең өйдә иң күп укылган китапларның берсе «Ахры заман» булып, ул атнасына берәр мәртәбә дә укылмый калмагандыр. Ул китапны укый башлау белән, безнең йөрәкләрдә ниндидер бер курку башлана, бу курку барган саен арта, ниһаять, кыямәт, ягъни заманның ахыры алдында була торган җирләрен тыңлаганда калтырана башлый идек. Шуннан соң:

 
Дәҗҗал мәлгунь чыгу бән Румга¹⁴ баргай,
Сиксән мең җәһүт, пәри җәмгы булгай¹⁵,
Мәһди чыкты дәю аңа хәбәр булгай,
Аннан артык тәкый гаҗәп дыңлари вар… –
 

дигән сүзләр укылганда, китапны укучы агам укуыннан туктала, тыңлаучылар, бер-берсенә карап, бу куркыныч көннәрдәге хәлләр турында сөйләргә керешәләр. Әни, абзый һәм күршедән кергән берничә кеше сөйләшкәнне без, балалар, чиксез бер зур дәрт һәм курку белән тыңлыйбыз.

«Дәҗҗалның бер ягында оҗмах, бер ягында тәмуг, имеш. Үзенә ияргән чиксез күп бозыклар (кяферләр) белән пулный музыка уйнап килә, имеш. Аның шул уен тавышын ишеткән бер кеше йөгереп каршы чыга, әгәр дә Дәҗҗалга иярсә, ул кешене Дәҗҗал оҗмахына кертә, каршы торса – тәмугына сала, имеш. Ләкин аның оҗмах дигәне – тәмуг, тәмуг дигәне ожмах булып чыга икән. Шуның өчен мөселман бәндәләр Дәҗҗалга карышалар, тәмугысына керергә тырышалар, имеш…

Иң яхшысы – аның килгән тавышын ишетмәү икән. Моның өчен йә мәчеткә яки тегермәнгә керергә кирәк була…»

Тыңлаучылар арасында бу турыда озын мөхакәмә¹⁶ китә. Биш-ун юллы сүздән берничә табак нәрсә язарлык сүзләр сөйлиләр, Дәҗҗал фетнәсеннән котылып калу юлларын эзлиләр.

Мин бу вакытта куркуга төшәм. Ләкин безгә урам аша гына гөрләтеп тарткан тегермән мине шатландыра. «Дәҗҗал килә!..» дигән хәбәрне ишетү белән, шул тегермәнгә йөгереп кереп, аның ягына чыгудан котылып калуны уйлыйм. Бу уй башкаларның башына да килә. Алар да: «Ходайга шөкер, әле безгә тегермән якын, шунда керербез», – диләр.

Минемчә, Дәҗҗал безнең урамнан түгел, теге зур урамнан – Баһау старшиналар урамыннан үтәр кебек була. Шуны уйлап, мин ул урамдагы кешеләрне һәм малайларны бәхетсезгә исәплим.

Шулай бераз сөйләшкәннән соң, тыңлаучылар бераз тынычлана төшәләр. Тагын абзый укый башлый:

 
Дәҗҗал мәлгунь Хорасанга сәфәр кыйлгай¹⁷,
Ислам белмәз бәдбәхетләр шадман булгай¹⁸.
 

Мин әтиемнең сүзгә оста икәнен югарыда әйткән идем. Шуның өчен булса кирәк, кыш һәм көзнең озын кичләрендә безнең өйгә бик еш кына авылның китап тыңларга ихлас кешеләре һәм кайбер күршеләр киләләр, хәтта, мәҗлес кызык булсын һәм озакка сузылсын өчендер инде, үзләре акча җыеп, калачлар китерәләр иде. Андый көнне безнең өй эчендә аерым күңелле була, бөтен кешеләр әтинең китап һәм хикәя сөйләгәнен тыңлап, аның авызына карап утыра торганнар иде. Ул, хикәя һәм башка вакыйгаларны сөйләгәндә, китапны кулына да алмый, баштан ахырына чаклы яттан сөйләгәнгә күрә, тыңлаучылар өчен бик күңелле булгандыр дип уйлыйм.

Аның «Әбүгалисина», «Хатәм Тай», «Сәйфелмөлек» хикәяләрен сөйләве әле дә хәтеремдә тора (башка ваграк хикәя һәм кызыклы вакыйгаларны «Гаҗәеб әл-мәхлукат», «Нәвадир», «Тутыйнамә» һәм башка әсәрдән алып сөйләгәнен соңыннан, үсә төшкәч белдем).

Ул ачуланган вакытларында әнигә ачуланып, аны тиргәп ташласа да, әнигә кул сузганын, ягъни аны сугу, кыйнау дәрәҗәсенә җиткәнен күргәнем булмады. Күп гаиләләрдә була торган андай алама гадәт безнең өйгә кермәде.

Әтинең, кешеләр белән сөйләшеп утырганда, сүз араларына бик еш гарәпчә сүзләр, хәдисләр катнаштырып сөйләве, төрле мөнәҗәтләрне көйләп укуы хәтеремдә бик нык калган. Аларның бик күбесе әле дә минем исемдә торалар…

Зур абзыем Нурислам бик йомшак табигатьле булуы ягыннан әнигә охшый иде. Ул – безнең гаиләдәге ир балаларның иң зурысы. Шуның өчендер инде, ул бик яшьтән әтинең канат астына кереп, йорт эшләре эшләргә керешкән яки мәҗбүр ителгән булса кирәк. Ул, татарчаны өйдә генә укып, яхшы гына укый башлаганнан соң, мәктәпкә йөрми, эшкә керешеп киткән. Ул, мин белә башлаганда үсеп җитәргә якынлашкан егет булып, йорт эшләренең һәммәсен дә үз өстенә йөкләгән иде. Ул малларны карый (безнең ул вакытта бер ат һәм колынлы бия бар иде. Сыер, сарык, кәҗә һичбер вакыт булмады), утын ташый, җәй булса, печән чаба, кыскасы, бөтен авыр эшләрне ул алып бара иде. Аның шул эшләрен һәм йомшак, яхшы күңелле булуын яратыптыр инде, әни Нурислам абзыйны бик ригая итә, ярата, аны Мәһди абзыйдан алда күрә иде. Икенче агам Мәһди бөтен табигате әтигә охшап, әти кебек сүзчән һәм каты күңеллерәк, үз сүзен сүз итәргә маташучы бер малай иде. Бу агам, өйдә бераз укыгач, Эстәрлегә качып китеп, анда бер-ике кыш укып йөргәннән соң, Оренбург ягына барып, берәр ел йөреп, өйгә кире урап кайтты. Ул, йөргән җирләрендә бераз дөнья күргәнгә күрә, зур агама караганда аңлырак, шуның белән бергә усалрак иде. Ләкин читтә шулай ике ел йөрсә дә, рәтле укымаган булса кирәк, ул яктан артык эш чыгара алмады. Мин, аның качып тәмәке тартканын күреп, ниһаять дәрәҗәдә гаҗәпләнә, аның янына барудан саклана идем.

Энем Әхсән мин белгәндә бик бала булганга күрә, аның хакында хәзергә монда язып торырга хаҗәт юк.

Ләкин аны әти-әни бик иркәләгәнгә күрә, мин аннан көнләшүем исемдә тора.

Минем яшьлек вакытымда күңелгә иң нык тәэсир калдырган кеше, анамнан соң, Сафия исемендәге апам булды. Башка туганнарым хакындагы тәэссор¹⁹ вә хатирәләрне бик кыскалык белән бетерергә мөмкин булганда, Сафия апам хакында кыска язып булмый.

Аның «Сине карап үстердем»²⁰ дигән сүзләре әле дә булса колагым төбендә яңгырап тора. Чынлап та, мине карап, төрле бәла-казалардан саклап үстерүче, тәрбия итеп аякка бастыручы булганлыгын әни дә тәэкыйть итә²¹ иде.

Бу апам төскә матур, буйга зифа булып, артык мөлаем табигатьле, нечкә күңелле иде. Әти һәм әни өйдә юк чагында, аның моңлап җырлауларын ишетә торган идем. Ул курай уйнарга да бик оста булып, аулак өйгә кызлар җыелган кичләрдә бик моңлы иттереп курай уйный, шундагы кызларның берәрсе курайга кушылып җырлый, шулай итеп, бик күңелле бер уен кичәсе ясала иде.

Мин җиде-сигез яшьләрдә чакта, бу апамны үзебезнең авылдан 20–25 чакрым җирдәге Сакай исемендәге бер авылга, Шәриф дигән бер егеткә кияүгә бирделәр.

Сафия апамның көчләнеп кияүгә бирелүен әнинең: «Аны үзе теләмәгән җиргә көчләп кияүгә бирелүгә Сәбәгыйн карт сәбәп булды. Атагыз, шуның сүзенә карап, кызыбызны күрәләтә утка ташлады!» – дип зарланып, әрнеп сөйләүләреннән белдем. Әнинең бу әрнүле сүзләре әле дә минем йөрәктән китмиләр.

Апам өчен бер дә көтелмәгән бу кара тәкъдир, татар кызларын һәлак итә торган бу җәбер аның бөтен өметләрен җимергән булса кирәк, ул, озатылган вакытында, соң дәрәҗәдә елады. Бу фаҗигале туй аның вөҗүденә²² тәэсир итте. Аның шул вакыттагы әрнүләре, почмакларга утырып елаулары әле дә булса күз алдымда тора. Аның эчендә янган кемгәдер булган мәхәббәт утын, күңелендә саклаган сөю дәртен аңламадылармы, әллә белеп тә шулай эшләделәрме – ул якларын күз алдыма китерә алмыйм. Ихтимал, аны башкалар бер дә сизмәгәннәрдер. Ләкин мин аның бер кеше өчен янганын шул вакыттагы хәрәкәтләреннән аңлап, бу көн дә куркып, әрнеп китәм.

Мәсьәлә болай иде: безнең өйгә ике-өч йорт аша гына бер егет булып, ул кайвакытта безгә килә иде. Ул безгә килгән вакытта, апам бөтенләй үзгәрә, ул урамнан үтеп киткәндә, шунда ук тәрәзә төбенә барып, күзен алмый карый торган иде. Мин, апамны шул егеттән нигәдер көнләшкән кебек (апамны артык яратудан икәнен хәзер беләм), аны ирештерә, әтигә әйтәм дип куркыта торган идем. Ләкин апам моңа карап мине читкә тибәрми, бәлки мәхәббәтенең бер өлешен миңа да бирә, мине юата, әтиләргә андый сүзләрне әйтергә ярамаганын белдерә иде.