Read the book: «Гунилгэн хохтолин»

Font:

Нё̄гӯ тӯрэ̄н

Сборниктӯ «Гунилгэн хоктолӣн» эвэды̄т дукувча̄л хава̄л ӣвувчэ̄л. Тарилва элэкэсипты̄ литературнай конкурс давдымнӣлин эвэды̄т дукуча̄тын. Эр конкурс эвэды̄ дукумнӣ, са̄врӣ учёнай Галина Варламова-Кэптукэ дя̄рин о̄вча̄н. Тэ̄лӣ Галина Кэптукэ надандя̄р анӈанӣлви дялувча̄н. Таӈдярӣл авады̄тыкир стихилвэ, улгурилвэ, нимӈака̄рва эвэды̄т таӈдяӈа̄тын. Тарилва элэкэс дукудярӣл дукумнӣл, са̄вдерӣл дукумнӣл-да дукуча̄тын. Тар дукумнӣл Красноярскай край, Иркутскай область, Амур Якутия-да дӯннэлдӯн бидерэ.

Бӯ элэкэсипты̄ литературнай конкурстула̄ эвэды̄т дукуча̄лвэ со̄т кэне̄дерэв. Жюридӯ Н.Я. Булатова, К.И. Макарова, Е.Ф. Афанасьева, Н.Ю. Ушницкая хавалча̄тын, нуӈардӯтын ня̄н хэгдыӈэ пахӣба.

Эр сборник эвэды̄ литература угиривдэ̄н о̄вча̄.
Сборник кэтэ бэел таӈда̄тын о̄вувча̄.
Проект хэгдыгӯн (бэгинин)
филологическаил наукал кандидатын
Мария Дьяконова

Галина Ивановна Варламова-Кэптукэ
(18.01.1951 – 19.06.2019)

Галина Ивановна Варламова бикӣттӯ Кукушкадӯ Зейскай райондӯ Амурскай областьтӯ бэюмӣмнӣ кэргэндӯн балдыча̄н. Нуӈан 1974 анӈанӣдӯ севернай отделениевэ Ленинградскай педагогическай институтвэ А. И. Герцен дя̄рӣн гэрбивчэ̄вэ этэчэ̄н. Галина Ивановна лӯчады̄ тӯр̄эн литературава-да тадук эвэды̄-дэ тӯрэ̄н алагумнӣн о̄ран. 1973–1979 анӈанӣлдӯ Якутия таткӣчилдӯн хавалдяча̄н. Тадук 1979 анӈанӣдук будэлэ̄ви научнай институттӯ Якутскайдӯ хавалдяча̄н. Нуӈан упкат Россиядӯ бидерӣл эвэнкӣлдулэ̄ некэектэчэ̄н. Галина Ивановна эвэды̄л нимӈака̄рвэ, улгурилвэ, иты̄лва, одёкӣчилва-да тавдяча̄н. Ха̄ды̄лнун-да эвэнкӣлнун, Китайдӯ бидерӣлнун, бакалдыча̄н. Нуӈан дю̄рдя̄рдук хулэкэ научнай экспедициялдӯ бичэ̄н. Тавналви кэтэ нимӈака̄рвэ, эмата̄налва улгурилвэ нуӈан миттӯ книгалдӯви эмэ̄нэн.

Галина Ивановна – са̄врӣ дукумнӣ. Ге̄ гэрбивэн, Галина Кэптукэ, упкат эвэнкӣл до̄лдыча̄тын. Книгалван сагды̄л-да, илмактал-да эвэнкӣл, ая̄вденэл, таӈдяра. Нонопты улгур «Имеющая своё имя, Джелтула-река» 1989 анӈанӣдӯ ю̄чэ̄н. Ха̄ды̄л улгурил Галина Ивановна дукунан хуӈтул тӯрэ̄рди: немескай, испанскай, итальянскай, французскай, японскай-да тӯрэ̄рди о̄вукса̄л, ю̄вувчэ̄тын. 1999 анӈанӣдӯ Галина Ивановна Север хулукур тэгэ̄л Депутатскай Ассамблея премияватын «Звезда Утренней зари» гача̄н. Тар премиява книгалӣ «Маленькая Америка» бӯчэ̄тын. Ха̄ды̄л-да улгурил «Имеющая свое имя Джелтула-река» (Якутск, 1989, 2009), «Рассказы Чэриктэ» (Красноярск, 1989), «Маленькая Америка» (Москва, 1991), «Мой папа – Санта Клаус» (Якутск, 2010) ю̄чэ̄тын. Журналилдӯ «Розовая чайка», «Полярная Звезда», «Курьер ЮНЕСКО» хуӈтулду-дэ улгурил ю̄ӈкитын.

Нуӈан дялдукин эвэнкӣл омӈовчо̄лво эвэды̄лвэ иты̄лва, одё̄лва, икэ̄рвэ, нимӈака̄рва, со̄т кэне̄денэл, дё̄нчадяра. Галина Кэптукэ сагды̄лнун бэелнун умундӯ учэ̄лэпты̄лвэ праздникилва «Икэ̄нипкэ̄вэ», «Бакалды̄нма» дё̄нча̄тын. Эхиткэ̄н тарилва эвэнкӣл, ӣдӯ-дэ бичэ̄лӣвэр, урунчэденэл, эвӣдерэ, угиривдерэ-дэ.

Галина Ивановна 19 иркин бе̄гадӯ 2019 анӈанӣдӯ а̄чин о̄ча̄н. Нуӈан эвэнкӣлдӯ кэтэ научнай дукувурви, книгалви эмэ̄нэн. Эвэнкӣл Галина Ивановна Варламова-Кэптукэ гэрбивэн этэ̄рэ омӈоро.

Минӈӣ тэгэ̄в – эвэнкӣл

Нонон эвэнкӣл, булта̄дянал, ӣндеӈкитын. Эвэнкӣ аяткӯ гиркин – тар орон. Эвэнкӣл агӣдук мэ̄ндӯвэр упкатъя гавкӣл. Бэйӈэ̄л ирэ̄ксэлдуктын дю̄ва дасивувкӣл, тэткэ̄евэр, унталъявар-да улливкӣл. Мо̄лдук бэрилэвэр, бэю̄мэкӣт, олломокӣт-та идэгэлэн о̄дяӈкитын. Аямат эвэнкӣл агӣ бэйӈэ̄лвэр са̄рэ. Куӈака̄ндуквар омолгича̄р ургэпчу хава̄дӯ – бэю̄мэкӣттӯ – алагӯвдявкӣл. О̄н бэю̄дэ̄, олломӣда̄ нуӈарватын амты̄лтын алагӯӈкитын. Бэйӈэ̄лвэ гэлэ̄ктэденэл, эвэнкӣл орорди урэлӣ1 нулгиктэдеӈкитын.

Упкачил бэйӈэ̄л удялватын аят са̄ӈкитын. Нуӈартын мэ̄нӈӣвэр хоктовор аят са̄ӈкитын: ӣдӯ, э̄куды̄ бирака̄н, урэкэ̄н – упкатва дылдӯвар дявӯчадяӈкитын, ӈӣдӯ-кэт эрӯе энэл о̄ра, мэ̄нмэ̄рнунмэр боритма̄тчэнэл. Иты̄лвар, одё̄лвор энэл омӈоро, бидеӈкитын. Эхиткэ̄н-дэ ха̄дыл эвэнкӣл тыкэ̄н-дэ̄т ӣндевкӣл. Эхиткэ̄н эвэнкӣл хутэлтын таткӣчилдӯ, институтылдӯ татчара.

Бӯ эвэды̄лвэ иты̄лва, одё̄лво эӈнэрэв омӈоро. Урокилдӯвар эвӣкэ̄рвэ, тагивка̄лва, гунмэ̄килвэ са̄лиӈнарав.

Анӈанӣтыкин дюга бӣ эгдэ̄ндулэ̄2 ӈэнэктэӈнэм. Тадӯ минӈӣл амты̄лви ӣндерэ. Мунӈӣ урикӣтвун бира Коӈку гэрбичӣ дагадӯн илитчаран. Бирадӯ бӯ элбэскэ̄тчэрэв, оллолво олломӣдярав. Урикӣттӯ кэтэ хава̄ бивкӣ. Аха̄л инэӈӣтыкин дэвгэ̄лвэ ирӣдевкӣл, ирэ̄ксэлвэ монӈӣдявкӣл, тэткэ̄лвэ уллидевкӣл.

Тэгэлтэнэ, акнӣлви ама̄нун орорво, гиркунал, оно̄вкӣл. Нуӈартын нэ̄мэлвэр гавкӣл, орор удялдулӣтын оно̄вкӣл. Орорво бакакса̄л, угучакилвар гэлэ̄ктэвкӣл. Угучакилдула̄вар угикса̄л, нуӈартын орорво урикӣттулэ̄ илбэвкӣл.

Бӯ-кэ, куӈака̄р, урикӣттӯ самӈӣрва илаӈнарав, ирэ̄ктэ тэкэндӯн турукэвэ уӈкуӈнэрэв. Орор турукэвэ чивда̄вар ая̄вувкӣл. Орор, хуктынэл, эмэвкӣл, бӯ тарилва куре̄лэ̄ ӣвувкэ̄ниӈнэрэв. Нямӣлва куре̄лэ̄ илбэӈнэрэв, эӈнэкэ̄рвэ дяваты̄ӈнарав, головколо уйты̄ӈнэрэв. А̄хилтана энӣ экӣннунмэр нямӣлва сириливкӣл. Укумнӣ эдэ̄н идарилла ла̄лбука̄ до̄дӯн нэ̄вкӣл, оёлӣн ня̄н ла̄лбука̄т дасивкӣл. Депиксэ̄л, бӯ эвӣӈнэрэв, амака̄ адылва, сиргалва о̄ливкӣ, акнилви ля̄мпилва тугэнӣлэ̄ итыгаливкӣл.

Тыкэ̄н дюга бӯ урэдӯ биӈнэрэв. Урэдӯ со̄ ая!

Дукуран Кирилл Абрамов, 12 анӈанӣчӣ,
бикӣттӯ Усть-Нюкжадӯ Тындинскай райондӯ
Амурскай областьтӯ бидерӣ,
6 класстӯ Усть-Нюкжинскай
общеобразовательнай
школадӯ алагӯвдяри

Урикӣчилвун

Минӈӣл тэгэ̄лви эгдэ̄ндӯ3 ӣндерэ. Анӈанӣтыкин нуӈартын эгдэ̄ндулӣ нулгиктэдевкӣл. Мунӈӣл энты̄лдӯвун тадӯ кэтэ урикӣчилтын бихи. Неӈне эктэӈкирэдӯ, тура̄ндӯ, со̄нка̄ндӯ-да бе̄галдӯ бирадӯ Тунгурчадӯ, урикӣттӯ Неӈнекӣт гэрбичӣдӯ илгимадявкӣл4. Тала̄, каникулил о̄рактын, мунэвэ, куӈака̄рва, энты̄лвун бикӣттук орорди эмувувкӣл. Тадук мучӯн бе̄гадӯ ге̄ла̄ урикӣттулэ̄ нулгиӈнэрэв. Тар урикӣт гэрбин Устье-Коӈку, тадӯ бӯ нямӣлва уиӈнэрэв, бирала̄ элбэснэ̄ӈнэрэв, олломина̄ӈнарав. Тадук илӣ урикӣттулэ̄, Тунгурча гэрбичӣлэ̄, нулгиӈнэрэв. Тар урикӣттӯ со̄ ая! Хэгды бира Тунгурча эе̄ндерэн. Аяпчу инэӈӣдӯ бӯ инэӈӣвэ элбэ̄счэӈнэрэв, тар бирадӯ со̄ кэтэ оллол бихи.

Тадук бӯ дыгӣ урикӣттулэ̄, Амнӯннака̄н гэрбичӣлэ̄, нулгиӈнэрэв. Тадӯ со̄ хэгды ая амнӯнна. Урикӣтъевэр урэдӯ иливуӈнарав.

Тунӈӣ урикӣт гэрбин Коӈку, тадӯ хэгды куре̄ бихин. Бира Коӈку эе̄ндерэн, тадӯ хэгдыл майгӯл бивкӣл. Коӈкудӯ бӯ диктэлвэ тэвлэӈнэрэв. Тар урикӣттӯ горово эӈнэрэв урӣнэ.

Тадук амаргӯ бикӣттулэ̄, Болокӣт гэрбичӣлэ̄, нулгиӈнэрэв. Тадӯ бӯ няӈталва, дэвунӈэктэлвэ тавдяӈнарав. Эр урикӣттӯ орордӯ ая бивкӣ. Эр урикӣттук энты̄лвун упкат куӈака̄рва таткӣттула̄ орорди сурувувкӣл, дю̄р инэӈӣлӣ бӯ тала̄ ихиӈнарав.

Тыкэ̄н бӯ дюга эгдэ̄ндӯ энты̄лнунмэр биӈнэрэв!

Дукуран Сабрина Абрамова, 13 анӈанӣчӣ,
городтӯ Нируӈнадӯ Саха Республикадӯ бидерӣ,
8 класстӯ общеобразовательнай
школадӯ «Арктика» алагӯвдярӣ

Кумикэ̄р
(нимӈака̄н)

Нонон-нонон агӣдӯ булта̄мнӣ ӣндечэ̄н. Умнэ̄ нуӈан нулгилчэ̄н. Орорди нулгиденэ, авсави бурӣчэ̄н. Тар авсала̄ дылкэ̄н до̄ча̄н, тадӯ дю̄талча̄н.

Тадук авсала̄ ӈанмакта до̄ча̄н, дылкэ̄нмэ ичэчэ̄н, ха̄нӈуча̄н: «Дылкэ̄н, дылкэ̄н, дю̄ктэ билгэт!» Дылкэ̄н гунчэн: «Кэ, билгэт, билгэт!». Ады̄ка̄р инэӈӣл ӣлтэнчэ̄л, авсала̄ бадялакӣ эмэчэ̄н. Кумикэ̄рдук ха̄нӈуча̄н: «Иланӣ билгэт?».

«Билгэт, билгэт!», – кумикэ̄р бадялакӣва ӣвкэ̄нчэ̄л. Тадук, авсала̄ чиӈэрэкэ̄н эмэчэ̄н, ха̄нӈуча̄н: «Ӈӣ? ӈӣ? авсака̄ндӯ бидерэн?». Дылкэ̄н гунчэ̄н: «Бӣ, дылкэ̄н!». Ӈанмакта гунчэ̄н: «Бӣ, ӈанмакта!». Бадялакӣ гунчэ̄н: «Бӣ, бадялакӣ!». Чиӈэрэкэ̄н ха̄нӈуча̄н: «Бӣ суннун дю̄тадям?». «Дю̄такал, дю̄такал!», – кумикэ̄р нуӈанман ӣвкэ̄нчэ̄л. Авсадӯ дыгнӣ дю̄талча̄л.

Тымӣдала̄ туксакӣ агӣлӣ дыӈнӣмэдечэ̄н, авсава эчэ̄н ичэрэ. Туксакӣ авсала̄ тӯчэ̄н, нуӈанман кумтэвчэ̄н. Дю̄тадярӣл ӈэ̄лэлчэ̄л, хуктылчэ̄л, дэгӣлчэ̄л. Тар инэӈӣдук бэйӈэ̄л кумикэ̄р-дэ хэрэкэлтэт билчэ̄л. Дылкэ̄н – авданналдӯ, ӈанмакта – чӯкалдӯ, бадялакӣ – амуттӯ, чиӈэрэкэ̄н – авдука̄ндӯ.

Дукуран Борисова Алина, 12 анӈанӣчӣ,
Иеӈнэдӯ Нерюнгринскай райондӯ Саха Республикадӯ бидерӣ,
6 класстӯ Г.М. Василевич гэрбивэн
гэрбитэдерӣ школадӯ алагӯвдяри
Энинми улгурин

Минӈӣ энинми, ха̄лдӯн, о̄н нуӈан куӈак̄андӯви энты̄лнунми эгдэ̄ндӯ ӣндечэ̄н, миндӯ улгурвэ улгучэ̄ниӈкин.

Минӈӣ амакав со̄ ая бэюмӣмнӣ бичэ̄н, нуӈан упкачил бэйӈэ̄л удялватын аят са̄ӈкин. Нуӈан мэ̄нӈӣви хоктови аят са̄ӈкин: ӣдӯ, э̄куды̄ бирака̄н, урэкэ̄н – упкатва дылдӯви дявӯчадяӈкин.

Куӈака̄ндукви анӈанӣтыкин энинми энты̄лдулэ̄ви эгдэ̄нтыкӣ ӈэнэктэдеӈкин. Энинми кэтэлвэ инемӯпчулвэ улгурилвэ миндӯ улгучэ̄нивкӣ, умун улгурвэ эхиткэ̄н улгучэ̄ндеӈэ̄в.

Иркин бе̄гадӯ вертолёт мунэвэ, алагӯвумнӣлва, гэннэ̄рэн. Энинми тар вертолётва ала̄тчача̄н, нуӈан химат палаткала̄ эмэрэн тадук тэткэ̄лви сумкала̄ чипчихинан, вертолёттыкӣ туксаран, ӣрэн, тадӯ тэгэрэн. Аминми нуӈантыкӣн дагамаран, ӈа̄лэлдукин гаран, вертолёттук ю̄вкэ̄нэн. Вертолёт дэгрэн, упкачил куӈака̄р бикӣттулэ̄ дэгиллэ. Минӈӣ энинми-кэ аминнунми эмэ̄нмурэн. Тэ̄лӣ энинми со̄т соӈодёчо̄н.

Тадук сирун бе̄гадӯ нуӈартын орорди базала̄ суручэ̄л, минӈӣ энинми аминми амардукин ӈэнэдечэ̄н. Амнӯнналӣ ӈэнэденэ, энинми, урэлӣ хуктыдерӣвэ оронмо, ичэрэн. Энинми аминдӯв тара гунэн. Аминми тэпкэхинэн, ха̄нӈӯран:

– Орондӯ се̄кан, печать бихин?

Минӈӣ энинми оронтыкӣ ичэхинэн, тар орондӯ се̄кан а̄чин бичэ̄н, печать а̄чин бичэ̄н. Тадук энинми аминдӯв гунэн:

– Се̄кан, печать а̄чин!

Тадук хима̄кунди тар орон урэлэ̄ хуктыллэн. Аминми угучактук хэтэкэнэн, урэлэ̄ туксахинан. Энинми ня̄н угучактук эврэн, аминми угучактула̄н туксаран, ухӣдукин гаран. Энинми умун хо̄да̄нмэ5 до̄лдыран. Тадук орорнунми ча̄скӣ ӈэнэхинэн. Бирака̄нтыкӣ дагамаран, орорво мо̄ла̄ уйрэн, самӈӣнма иларан.

Аминми эмэрэн, ха̄кинма эмуврэн, гунэн: «Тар эчэ орон бирэ, тар бэю̄н бичэ̄» Тадук нуӈартын ча̄скӣ сурухинчэ̄л. Хэгды бирала̄ Амнӯннала̄ эмэрэ, тадӯ дэрумкӣрэ, чайва хуюврэ, тар бэю̄н ха̄кинман силавундӯ ирӣрэ. Тадук эниндӯв со̄т урин энӯдечэ̄н!

Тыкэ̄н минӈӣ энинми аминнунми бикӣттулэ̄ орорди ӈэнэдечэ̄н.

1.Эвенки села Усть-Нюкжа Амурской области часто слово урэ гора употребляют также в значении тайга, лес.
2.Эгдэн – тар агӣ.
3.Иеӈнэдӯ бидерӣл эвэнкӣл агӣва, тайгава эгдэ̄н, гуннэл, гэрбивкӣл.
4.Илгимадямӣ – делать стоянку.
5.Хо̄да̄н – выстрел.