Read the book: «Қор одам», page 2

– Rostini aytsam, hamisha soqov baqa qizim bo‘lib qolishingga ham roziman! – der ekan u ko‘pincha. – Husning qaytganda juda qo‘rqinchli bo‘lib ketasan, ko‘ngilga esa g‘ashlik tushadi!

So‘ng u joduni yo‘q qiladigan va dardlarni davolaydigan runlar chizib bechoraning boshidan oshirib tashlarkan, lekin natijasi ko‘rinmas ekan.

– Bir vaqtlar nilufar gulkosasiga siqqaniga kim ishonardi! – debdi laylak. – Endilikda u katta qiz bo‘lib qoldi, xuddi onasi – Misr malikasining o‘zi. Onasini esa boshqa ko‘rmadik! Donishmand bilan sen karomat qilganingday, u kulfatdan xalos bo‘lolmadi, shekilli. Har yili botqoq ustidan uzunasiga ham, eniga ham uchib o‘tyapman, lekin u zarracha bo‘lsin hayot nishonasini bildirgani yo‘q! Ha, ishonaver, menga! Shu yillar mobaynida bu yoqlarga uyamizning u yoq-bu yog‘ini tuzatish uchun sendan oldinroq uchib keldim, tunlarni kunga ulab, boyqush yoki ko‘rshapalakdek kechalari ham botqoq ustida uchdim, hammasi behuda! Zo‘r qiyinchiliklar bilan qo‘lga kiritganimiz va uch marta uchishda bu yoqqa keltirganimiz oqqushlarning pat kiyimlari ish bermadi! Mana, bir necha yildirki, ular uyamizda bekor yotibdi. Yong‘in chiqib, manovi yog‘och kuyib ketsa, undan nom-nishon ham qolmaydi!

– Uyamizning ham kuli ko‘kka sovuriladi! – debdi xotini. – Lekin sen uyamiz xususida anavi pat kiyimlar hamda botqoqlik malikasiga qaraganda kam o‘ylayapsan! O‘zing ham o‘shaning yoniga ketib qo‘ya qol. Sen yaxshi ota bo‘lmading! Bu haqda o‘sha dastlab tuxum bosib o‘tirgan vaqtlarimda aytganman! Hali qarab tur, bu shaddot qiz birontamizni otib qo‘yishdan ham toymaydi! Axir u nima qilayotganini o‘zi bilmaydi! Biz bo‘lsak bu yerda unga qaraganda ko‘proq yashaymiz, hech bo‘lmasa shu tomonini o‘ylagin! Zimmamizdagi majburiyatni ham halol o‘tayapmiz: bir yilda tegishli pat, tuxum, bitta bolani beryapmiz. Hali sen meni oldingi yillardagiday yoki Misrdagiday pastga – hovlimga uchib tushadi, hamma bilan do‘st-inoq bo‘ladi, hech narsani o‘ylamay tumshug‘ini ko‘za hamda qozonlarga tiqadi deb o‘ylarsan? Yo‘q, bu yerda, uyamda o‘tirib anavi qizga g‘ashim kelyapti! Senga ham! Uni gulkosada qoldiravermaysanmi, o‘lib ketmasmidi!

– Tilingga qaraganda diling saxiyroq! – debdi laylak. – Seni o‘zingdan ko‘ra yaxshiroq bilaman!

Shunday debdi-yu, sakrab qanotlarini ikki marta og‘ir qoqibdi, oyoqlarini orqaga uzatib, qanotlarini yelkanday ikki tomonga yozib yuksakka ko‘tarilibdi. Quyosh nuri uning oppoq patlarida jilolanibdi, bo‘yin va boshi oldinga cho‘zilibdi. Ajoyib uchish!

– Erim tushmagur hozir ham hammadan chiroyli! – debdi urg‘ochi laylak. – Biroq, bu gapimni unga aytmayman!

* * *

Bu kuz viking uyiga ancha erta qaytibdi. U juda ko‘p o‘lja va asirlar olib kelibdi. Asirlar orasida qadimiy Shimol xudolarini rad etgan yoshgina xristian ruhoniy ham bor ekan. Keyingi paytlarda viking qasrining asosiy qismida ham Janub mamlakatlariga tarqalgan yangi din haqida gap aylanib qolibdi. Yangi din avliyo Angsariya sharofati bilan hatto Shimolda ham tarqay boshlabdi. Hatto Xelganing o‘zi ham odamlarga bo‘lgan muhabbati va ularni xalos etish uchun o‘zini qurbon qilgan xudolar haqidagi gaplarni eshitibdi. Bu gaplar qizning bu qulog‘idan kirib, u qulog‘idan chiqib ketaveribdi. «Muhabbat» degan so‘z uning qalbiga faqat u baqa qiyofasiga kirib, qulflab qo‘yilgan xonaning burchagiga qisilib o‘tirgan paytlardagina yo‘l topib kiribdi. Lekin vikingning xotini yakka-yu yagona, chinakam xudoning o‘g‘li haqidagi hikoya va rivoyatlarni berilib tinglabdi, bular uning qalbida yangi tuyg‘ularni uyg‘otibdi.

Uylariga qaytgan jangchilar o‘yib, qimmatbaho toshlardan naqsh solingan va vasiyati faqat muhabbat bo‘lgan xudoga atab qurilgan hashamatli ibodatxonalar haqida hikoya qilishibdi. Ular zo‘r hunarmand yasagan, ichidan ajoyib muattar hid taralib turadigan ikkita vazmin oltin idish olib kelishibdi.

Bular mehrob oldida ibodat paytida xristianlarga buxo‘r tutadigan, hech qachon qon sachramagan idishlar ekan. Ana shu mehroblarga vino va nonlar qonga hamda odamlarni, hatto tug‘ilmagan avlodlarni qutqarish uchun jonini qurbon qilgan Isoning tanasiga aylanib qolarkan.

Yosh ruhoniyning qo‘l-oyoqlarini po‘stloqdan eshilgan arqonlar bilan bog‘lashibdi, qal’aning toshdan qurilgan chuqur yerto‘lasiga qamab qo‘yishibdi. U nihoyatda kelishgan yigit ekan! «Xuddi Baldur¹ ning o‘zginasi!» – debdi vikingning xotini asirning og‘ir ahvolidan ta’sirlanib, Xelga bo‘lsa uning tizzasi ostidan yo‘g‘on arqon o‘tkazib, yovvoyi buqalarning dumiga bog‘lanishini juda-juda xohlabdi.

– Men unga ikkita itni qo‘yib yuborar edim: rosa maza qilib tishlashardi! Buqalar uni oldin o‘rmon, botqoq orqali to‘ppa-to‘g‘ri cho‘lga olib chiqishardi! Maza bo‘lardi! Orqasidan izma-iz borsang, undan ham yaxshi!

Biroq, viking asirni boshqacha usul bilan o‘ldirishga hozirlanibdi: ulug‘ xudolarni rad etgan va haqoratlagan xristianni ana shu xudolar uchun qurbon qilmoqchi ekan. Muqaddas chakalakzordagi qurbonlik toshi ustida birinchi marotaba inson qoni to‘kilishi lozim ekan.

Xelga xudo va xalq tasviriga qurbonlik qonini sachratish uchun ijozat so‘rabdi, pichog‘ini qayrab, yonidan chopqillab o‘tib ketayotgan judayam barvasta, qopog‘on itning biqiniga shaxt bilan pichoq uribdi.

– Sinab ko‘rdim-da! – debdi qiz, vikingning xotini esa yovvoyi, yovuz qizga tashvish bilan tikilibdi. Kechasi odatdagiday Xelganing qiyofasi o‘zgarishi bilanoq uni ta’nali so‘zlar bilan koyibdi, bu ta’na so‘zlari og‘zidan qanday chiqib ketganini o‘zi ham bilmay qolibdi.

Badbashara, trollga o‘xshash mudhish qiyofali baqa unga qayg‘uli qo‘yko‘zlarini tikib turaveribdi, onasining har bir so‘zini aqlli odam singari tushunayotgandaymish.

– Sendan o‘tgan alam haqida hech kimga, hatto erimga ham lom-mim demadim! – debdi vikingning xotini. – Senga shunchalik rahm qilaman deb o‘zim ham o‘ylamagandim! Ehtimol, onalik mehri beqiyosdir, ammo qalbing mehr nimaligini bilmaydi! Ko‘ngling o‘zing bino bo‘lgan sovuq balchiqqa o‘xshaydi!

Bu so‘zlar uning tanasini ruhi bilan bog‘laydigan qandaydir ko‘rinmas bir ipga ta’sir etganday badbashara jonivor titrab ketibdi; baqaning ko‘zidan yirik tomchilar dumalab tushibdi.

– Seni sinaydigan vaqtlar ham keladi! – davom etibdi vikingning xotini. – O‘shanda mening boshimga ham katta kulfat tushadi! Oh, jajjigina paytingda ko‘chaga chiqarib tashlasak bo‘lmasmidi; tungi sovuq joningni olsa ham mayli edi!

Shu payt vikingning xotini achchiq-achchiq yig‘labdi, qalbi g‘azab va alamga to‘lib yog‘ochga ilingan, devor vazifasini o‘tayotgan yirtqich hayvon terisidan tikilgan parda orqasiga o‘tib ketibdi.

Baqa qunishib, burchakda yolg‘iz o‘tiraveribdi: sukunatni faqat uning og‘ir, bo‘g‘iq xo‘rsinishlarigina buzib turibdi: baqa qalbining to‘rida iztirob ichida yangi hayot paydo bo‘layotganday bo‘libdi. To‘satdan u eshik tomon yuribdi, biroz quloq solibdi, keyin yana yo‘lida davom etib, ojiz panjalari bilan eshikning vazmin murvatiga tirmashibdi, uni sekin halqadan chiqaribdi. Qarasa, mehmonxonada tungi sham yonib turganmish; baqa uni olib tashqariga chiqibdi: kimningdir qudratli irodasi unga madad berayotgandaymish. Mana, u temir murvatni halqadan chiqarib, uxlab yotgan asirga yaqinlashibdi va uni sovuq, yopishqoq qo‘li bilan turtibdi. Asir uyg‘onibdi, qarshisidagi badbashara hayvonni ko‘rib, yovuz ruhning yo‘ldan ozdiruvchi ko‘lankasi oldida turganday qo‘rquvdan titrab ketibdi. Lekin baqa uning qo‘l-oyog‘i bog‘langan arqonlarni kesibdi, orqamdan yur, degan ishorani qilibdi.

Asir duo o‘qibdi – yovuz ruh g‘oyib bo‘lmabdi, shunda u:

– Bu jonvorlarga oqilona munosabatda bo‘lgan kishi tangri inoyatiga sazovordir. Parvardigor qiyomat kuni bundaylarga karam qilgusidir!.. – debdi. Kimsan o‘zing! Nahotki, hayvon qiyofasidagi mavjudot qalbida shuncha rahm-shafqat, achinish bo‘lsa?

Baqa yana bosh qimirlatibdi. Asirni torgina yo‘lakdan devoriga gilamlar qoqilgan otxonaga boshlab kiribdi va otlardan birini ko‘rsatibdi. Asir otga minibdi. Baqa ham uning oldiga sakrab chiqib, otning yolidan mahkam ushlab olibdi. Asir baqaning maqsadiga tushunibdi va bir o‘zi hech topa olmaydigan aylanma yo‘lga chiqib, ot qo‘yibdi.

Ko‘p o‘tmay baqaning badbasharaligini ham unutibdi, bu maxluq xudoning inoyati deb o‘ylabdi. U to‘xtovsiz kalima keltirib, duo o‘qiyveribdi. Baqa bu duolardanmi yoki tong salqinidanmi titrab ketibdi. Qalbida qandaydir tuyg‘ular tug‘yon uribdi. To‘satdan u ot ustida tik turib, otni to‘xtatmoqchi va pastga sakramoqchi bo‘libdi. Xristian baqani mahkam ushlab olibdi va yovuz sehr-jodu ustidan g‘olib chiqish niyatida baland ovoz bilan duo o‘qishda davom etibdi. Ot yurishini tezlatibdi, tong yorisha boshlabdi. Mana, dastlabki quyosh tig‘i bulut bag‘rini yorib chiqibdi. O‘sha lahzadayoq mo‘jiza yuz beribdi: baqa jin qalbli yosh, chiroyli qizga aylanib qolibdi. Yosh xristian bag‘ridagi go‘zal qizni ko‘rib qo‘rqib ketibdi, otni to‘xtatib, yerga sakrab tushibdi. Ruhoniy, qarshimda yangi jodu paydo bo‘ldi, deb o‘ylabdi. Lekin Xelga ham ko‘z ochibyumguncha yerga sakrab tushibdi: uning kalta ko‘ylagi tizzasiga ham yetmasmish; qiz yonidan pichoq chiqarib, hayratdan qotib qolgan xristianga tashlanibdi.

– To‘xta! – debdi qiz. – To‘xtab tur, pichoqni bu yog‘ingdan suqib, u yog‘ingdan chiqaraman. Bo‘zday oqarib ketganini qara-ya buning! Kul! Ko‘sa!

Qiz bilan asir o‘rtasida olishuv boshlanib ketibdi, lekin yosh xristianga ko‘rinmas kuchlar yordam berayotganday bo‘libdi. U qizning qo‘lini qattiq ezibdi, yo‘l chetidagi qari eman daraxti qizni batamom yengishga ko‘maklashibdi: Xelganing oyoqlari yerdan chiqib turgan dub ildizlariga kirib qolibdi. Xristian uni mahkam ushlaganicha o‘sha joydagi buloq oldiga olib boribdi. Qizning ko‘krak va yuzlariga buloq suvini sepib, unga mahkam yopishib olgan jinlarga qarshi afsun o‘qibdi, boshidan but aylantiribdi, biroq kishining dilini e’tiqod bilan yuvmay turib, suv bilan cho‘qintirishning o‘zi kifoya qilmas ekanda.

Harholda xristianning sirli harakati va so‘zlarida odamning kuchidan zo‘r qandaydir qudrat bor ekan, ana shu qudrat Xelgani yengibdi. U qo‘llarini tushiribdi, yosh yigitga hayajondan bo‘zday oqarib ajablanib qarabdi. Yigit uning ko‘ziga sirli bilimlarni suv qilib ichgan qudratli afsungar bo‘lib ko‘rinibdi. Axir u boshi ustida sirli ishoralarni chizib, afsun o‘qibdi-da! Agar uning boshida o‘tkir bolta yoki pichoqni aylantirishganda, miq etmas ekan-u, negadir yigit peshonasi va ko‘ksida xoch belgisini chizganda qiz ko‘zlarini yumib olibdi. Boshini quyi solib, o‘rgatilgan qushday yuvosh bo‘lib qolibdi.

Shunda yigit uning kecha tunda ko‘rsatgan sevgi jasorati haqida, badbashara baqa qiyofasida kelib kishanlardan ozod qilgani, zindon qorong‘iligidan yorug‘lik va hayot sari olib chiqqani haqida qisqacha gapirib beribdi.

– Lekin, sen men bog‘langan arqonlardan ham pishiqroq arqon bilan bog‘langansan, endi ana shu arqonlarni yechib, seni yorug‘lik va hayot sari yetaklab chiqish mening navbatim, – debdi yigit. Qizni hayot sari, Xedebadagi avliyo Ansgareyga olib borajagini, o‘sha xristian shahrida undagi butun sehr-jodularni olib tashlajagini aytibdi. Garchi qiz yuvosh bo‘lib qolgan bo‘lsada, uni otga mingashtirib olib ketishga jur’at etolmabdi.

– Sen old tomonimga emas, orqamga mingash! Husning yovuz kuchga ega, undan qo‘rqaman! Biroq, Isoning qo‘llab-quvvatlashi tufayli albatta g‘olib chiqaman.

Shu payt u tiz cho‘kib, astoydil duo o‘qibdi, o‘rmon sekin muqaddas ibodatxonaga aylanganday bo‘libdi: qushlar cherkovning yangi namozxonlariday sayrab yuborishibdi, yovvoyi yalpiz buxo‘r o‘rnini bosib, xushbo‘y hidlar taratibdi. Quyidagi muqaddas so‘zlar baland jaranglabdi:

«Zulmatda o‘tirgan xalq yorug‘likka chiqdi, o‘lim soyasi mamlakatida o‘tiruvchilarga nur taraldi».

Shunday qilib, ruhoniy qizga ma’naviy g‘am-g‘ussa tabiatda eng yuksak narsaga intilish haqida gapira boshlabdi, o‘ynoqi ot esa bir joyda jimgina turib maymunjonning yaprog‘ini chimchilab yeyishga tushibdi, sersuv, sershira mevalar go‘yo Xelganing chanqog‘ini qondirmoqchiday uning qo‘liga uzilib tusha boshlabdi.

Xristian qizni otning sag‘risiga o‘tqizayotganda qarshilik ko‘rsatmabdi; Xelga tush ko‘rayotganday bo‘libdi. Xristian ikkita novdan xoch shaklida bog‘lab baland ko‘tarib olibdi. So‘ng ular tobora qalinlashib yo‘llari torayib, ba’zi joylarda esa butunlay yo‘qolib torayib, ba’zi joylarda esa butunlay yo‘qolib borayotgan o‘rmon bo‘ylab yo‘lda davom etishibdi. Tikanli butalar ularning yo‘liga g‘ov bo‘libdi, bunday joylardan aylanib o‘tishga to‘g‘ri kelibdi. Buloq suvi oqmay, bir joyda tek turadigan botqoqqa aylanibdi, uni ham aylanib o‘tishga to‘g‘ri kelibdi. O‘rmon chakalakzorlaridan kishining ko‘nglini xushnud etadigan, unga kuch-quvvat bag‘ishlaydigan va yashartiradigan shabada esibdi. Xristianning zulmat qo‘ynidan yorug‘lik va hayot sari yetaklab chiqishga ruhlantiruvchi so‘zlari, kichkina qalbi ishonch va muhabbat bilan tepayotgan qizning ham ma’sum ko‘ngliga orom bag‘ishlabdi, uni mustahkamlabdi.

Yomg‘ir tomchisi qattiq toshni ham o‘yib tashlaydi, dengiz to‘lqinlari qoyadan qulab tushgan xarsangtoshni o‘tkirlashtiradi yo dum-dumaloq qilib qo‘yadi, deyishadi. Xelganing ruhiga sachragan ilohiy shafqat shabnami tomchilari ham uning qattiq qobig‘ini teshib o‘tib, anchagina muloyimlashtiribdi. Biroq, Xelga o‘z qalbida nimalar bo‘layotganidan bexabar ekan: axir, yerdan endigina bosh ko‘targan o‘simlik samarali shabnamdan qonib ichib, quyoshning iliq nurlaridan to‘yib emarkan, o‘ziga berilgan hayot urug‘i va bo‘lajak mevasi haqida o‘ylamaydi-da.

Ma’nosi bir necha yillardan keyin oydinlashadigan, qulog‘iga chalingan, lekin ma’nosini uqmagan ona allasining ayrim so‘zlari ko‘ngilga bilinmay o‘rnashib olganday xristianning ham hayotbaxsh so‘zlari Xelganing qalbiga o‘rnasha boshlabdi.

Ular o‘rmondan cho‘lga chiqishibdi, so‘ng qalin o‘rmonzorga kirishibdi, kechga yaqin birdan qaroqchilarga duch kelib qolishibdi.

– Bunchalik go‘zal qizni qayerdan ilashtirding? – deb baqirishibdi ular. Otni to‘xtatib, yigit bilan qizni pastga tushirishibdi; ular ko‘pchilik ekan-da.

Xristianda o‘zini himoya qilish uchun Xelga bilan olishib undan tortib olgan pichog‘i bor ekan, xolos. Qaroqchilardan biri unga bolta bilan hamla qilibdi, lekin yigit chap berib qolibdi, bo‘lmasa turgan joyida til tortmay o‘larkan. Bolta tig‘i otning bo‘yniga tegib, anchagina joygacha qirqib yuboribdi; sharillab qon oqibdi, jonivor yerga qulabdi. Shu payt Xelga qattiq uyqudan uyg‘ongan kishiday, jon berayotgan otga mahkam yopishibdi. Xristian qizga qarab kelayotgan qaroqchilarning yo‘lini to‘sibdi, lekin ulardan biri oybolta bilan uning boshiga tushiribdi, qon va miya har tomonga sachrab ketibdi, yosh ruhoniy o‘sha zahotiyoq jon beribdi.

Qaroqchilar Xelganing oppoq qo‘llaridan mahkam ushlab olishibdi, biroq shu payt quyosh botibdi, u esa yana badbashara baqaga aylanibdi. Uning oq-ko‘kish og‘zi qulog‘igacha yetibdi, qo‘l va oyoqlari ingichka, shilimshiq bo‘lib qolibdi, qo‘l panjalari orasida esa yelpig‘ichga o‘xshash pardalar paydo bo‘libdi. Qaroqchilarni dahshat bosib, uni qo‘yib yuborishibdi. Maxluq ular qarshisida ozgina turibdi-da, baland sakrab, o‘rmon chakalakzorlari ichida ko‘zdan g‘oyib bo‘libdi. Qaroqchilar Loke² biz bilan hazillashayapti deb o‘ylashib, qochib ketishibdi.

* * *

To‘linoy nurlari atrofni yoritib yuboribdi. Badbashara baqa butalar orasidan chiqibdi. U xristian bilan ot jasadi oldida to‘xtab, ko‘zlariga jiqqa yosh olib, ularga uzoq tikilibdi; ko‘ksidan go‘dakning asta hiqillab yig‘lashiga o‘xshagan ovoz otilib chiqibdi. So‘ng u o‘zini goh unga, goh bunga tashlabdi, o‘liklarga pardali panjalari bilan hovuch-hovuch suv sepibdi. Biroq, o‘likni tiriltirib bo‘larmidi! Buni o‘zi ham bilar ekan. Hademay yovvoyi yirtqichlar kelib, ularni burdalab tashlamasa go‘rga edi! Yo‘q, bunga yo‘l qo‘ymayman, debdi. Ular uchun qo‘lidan kelganicha qabr kavlaydigan bo‘libdi. Qo‘lida faqat yo‘g‘on buta shoxidan boshqa hech narsa yo‘q ekan. Pardali panjalari esa yerni yaxshi kavlay olmas ekan. U shunchalik berilib ishlabdiki, panja pardalari yirtilib ketibdi; qo‘lidan qon oqa boshlabdi. Shundagina qabr kavlay olmasligiga aqli yetibdi: u yana hovuchlab suv olib kelib, o‘likning yuzini yuvibdi. Keyin jasadning ustiga yangi uzilgan ko‘m-ko‘k yaproqlar tashlabdi; ustidan shox bosibdi. Uning ustidan yana yaproq tashlabdi. Keyin uning ustidan katta-katta toshlar bostirib, oralariga yo‘sin tiqibdi. Bunday qabrda jasad bexatar yotadi, deb o‘ylabdi. Ana shu og‘ir ishlar bilan tun o‘tib ketibdi, quyosh chiqibdi. Xelga yana go‘zal qizga aylanibdi, biroq uning qo‘llari qizil qonga bo‘yalganmish. Qizning gul yuzlaridan umrida ilk da’fa ko‘zyoshlari oqa boshlabdi.

Qizga aylanish oldidan uning har ikkala fe’l-atvori omixtalanib ketganday bo‘libdi. Dahshatli tushdan cho‘chib uyg‘onganday a’zoyi badani titrab, atrofga olazarak bo‘lib boqarmish. Keyin tik o‘sgan qora qayin daraxti shoxlariga tirmashib, mushukday epchil harakat qilib, daraxtning tepasiga chiqib ketibdi. U daraxtdagi shoxga mahkam yopishib, kimsasiz o‘rmonda qo‘rqoq olmaxonday o‘tiraveribdi. Kimsasiz o‘rmon! Ha, darhaqiqat, bu yer kimsasiz ekan, lekin havoda goh raqsga tushib, goh bir-birlari bilan olishib kapalaklar uchib yurganmish: chumolilar, mayda hasharotlar to‘lib-toshib yotganmish; osmonda son-sanoqsiz chivinlar, g‘ing‘illab ashula aytadigan pashshalar, tugmacha qo‘ng‘izlar va boshqa qanotli mavjudotlar uchib yurishganmish; yomg‘ir chuvalchangi nam tuproqdan yer betiga chiqibdi; ko‘rsichqonlar tuproq irg‘ita boshlashibdi – xullas, bu yerdagi kimsasizlikni tinch, osoyishtalik degan ma’noda fahmlash kerak. O‘rmonda yashovchilarning hech qaysisi Xelgaga e’tibor bermabdi, faqat u o‘tirgan daraxt ustidan shovqin-suron bilan uchib o‘tayotgan hakkalar unga qiziqib qolishibdi! Ular shoxdan shoxga sakrab, qizga ancha yaqinlashib kelishibdi – ular ana shunaqa jasur va juda qiziquvchan ekanda! Biroq qiz qarashi bilanoq hakkalar har yoqqa uchib ketishibdi; ular bu narsaning nimaligini bilishmabdi, umuman buni Xelganing o‘zi ham durustroq tushunolmabdi!

Kun botish oldidan baqaga aylanib qolishi yaqinlashayotganini sezib, Xelga daraxtdan tushibdi; quyoshning so‘nggi nuri ham so‘nibdi, u yana qo‘lining panja pardalari yirtilgan, qunishgan baqa qiyofasiga kiribdi. Lekin badbashara maxluqning ko‘zlari go‘zal Xelganing ko‘zlaridan ham jozibaliroq bo‘lib qolganmish. Bu ma’sum ko‘zlarda chuqur his etadigan ruh va insoniy qalb aksi namoyon bo‘libdi; bu ko‘zalardan tinmay yosh to‘kib biroz yengil tortibdi.

Qabr oldida xristian yasagan but hali yotgan ekan. Xelga uni qo‘liga olib, o‘zicha qabrga qo‘yilgan toshlar o‘rtasiga qo‘ymoqchi bo‘libdi. Qabr tagida yotgan marhumni eslaganida Xelganing ko‘zidan yana duv-duv yoshlar oqibdi. Qalbining eng tubidan chiqqan qandaydir da’vat kuchi bilan qabr atrofiga but belgilarini chizmoqchi bo‘libdi – shunday qilsam ajoyib ihota hosil bo‘lardi, deb o‘ylabdi. U ikkala qo‘llab dastlabki butni chizishi bilanoq panjalari orasidagi parda dabdalasi chiqqan qo‘lqopday yerga ko‘chib tushibdi. U qo‘lini buloq suvida yuvibdi, oppoq, chiroyli qo‘llariga ko‘zi tushib, hayron bo‘libdi, xuddi o‘shanday belgini o‘zi bilan qabr o‘rtasida havoda chizibdi, lablari titrabdi, og‘zidan yo‘lda marhum bir necha marta takrorlagan Iso payg‘ambarning nomi chiqib ketibdi.

O‘sha zahotiyoq Xelganing egnidagi baqa choponi g‘oyib bo‘libdi, u yana yoshgina go‘zal qizga aylanib qolibdi; lekin boshi horg‘in egilibdi, butun vujudi hordiq talab bo‘lib turganmish, shunday qilib, u uxlab qolibdi.

Biroq, u uzoq uxlamabdi; yarim tunga borib uyg‘onibdi: qarasa, o‘ldirilgan ot qarshisida tirik, nur sochib turganmish, ko‘zlaridan o‘t chaqnayotganmish; bo‘ynidagi yarasidan ham nur taralayotganmish. Otning yonida esa vikingning xotini aytganday, «Baldurdan ham go‘zalroq» o‘ldirilgan xristian turganmish, u ham nurga burkangan emish.

Uning ma’sum ko‘zlari kishi qalbiga bemalol kirib bora oladigan adolatli qozi ko‘zlariday sinovchan, jiddiy nazar tashlab turganmish. Xelga titrab ketibdi, qiyomat kunidagiday xotirasi birdan jonlanibdi. Unga qilingan har bir xayrli ish, u eshitgan har bir shirin so‘z xotirasida bir zum jonlanib, shu kungacha sinovda bo‘lganmish, tirik ruh va o‘lik botqoqning bolasini faqat mehr-muhabbat qo‘llab-quvvatlaganini payqabdi. Bu o‘rinda u nuqul ichki kayfiyati ovoziga quloq solganini, o‘zi uchun hech narsa qilmaganini, unga berilgan hamma narsani u o‘zi emas, balki allaqanday oliy irodaning rahnamoligida ro‘yobga chiqarganini bilibdi. O‘zining ojizligini yaxshi anglab nomus o‘tida qovirilib, qalbining to‘ridan o‘rin olgan, mehr-muhabbatiga sazovor bo‘lgan odam oldida egilib, ta’zim bajo keltiribdi. Shu lahzada u o‘zida chaqmoqday yorqin ilohiy uchqun, avliyo ruhining uchquni paydo bo‘lganini sezibdi.

– Botqoqlik qizi! – debdi xristian, – botqoqdan, tuproqdan yaralgansan, tuproqdan bosh ko‘taryapsan. Senga hayot ato qilgan quyosh nuri o‘z manbai bilan aylanib qo‘shilishga intilmoqda, lekin uning manbai quyosh emas, xudoning o‘zi! Jahonda hech bir jon o‘lmaydi, lekin yerdagi hayot asta davom etaveradi, abadiylikning yagona lahzasi bor, xolos. Men huzuringga marhumlar maskanidan keldim; qachonlardir sen ham katta vodiy orqali Shafqat va Kamolot maskani bo‘lgan munavvar tog‘ qishloqlariga safar qilasan. Endi seni boshlab boray, faqat cho‘qintirish uchun Xedebyaga eltmayman. Avvalo chuqur botqoq ustidagi pardani yirtishing, hayotingning tirik ildizini va beshigini ozod qilishing, shu bilan o‘z burchingni ado etishing kerak. Shundan keyingina imon keltirishing mumkin.

So‘ng qizni otga mingashtirib, uning qo‘liga vikingning uyida ko‘rgan va unga juda o‘xshagan buxo‘r tutatadigan oltin idish beribdi; idishdan xushbo‘y isiriq hidi taralibdi. Xristianning boshidagi yara tillaqosh singari nur sochibdi. U qabr ustidagi butni olib, boshi uzra baland ko‘taribdi, ular shovillagan o‘rmonzorlar, qahramonlar dafn etilgan maqbaralar, qabr toshlari o‘rniga ularning otliq turgan haykallari qo‘yilgan joylar ustidan uchib o‘tishibdi. Qudratli soyalar ko‘tarilib harakatga kelibdi va maqbaralar ustida to‘xtabdi; oy shu’lasi qahramonlar peshanasini bezab turgan oltin chambaraklarda o‘ynabdi; kamzullari shamolda hilpirabdi. Xazinani qo‘riqlab yotgan ajdar boshini ko‘tarib, samo sayohatchilariga nazar tashlabdi. Ularga tepaliklar, omochda tortilgan egatlardagi past bo‘yli o‘simliklar moviy, qizil va yashil rangda tovlanib ko‘rinibdi, go‘yo qog‘oz kuyib bo‘lgandan keyin qo‘r ustida yuzlarcha uchqunlar o‘tayotganga o‘xsharmish.

Ular o‘rmonlar, cho‘llar, ko‘llar va botqoqliklar ustidan uchib o‘tib Yovuz botqoqlikka yetib kelishibdi-da, uning ustida uchib yurishibdi. Xristian oltinday tovlanayotgan xochni baland ko‘taribdi. Hech to‘xtamasdan muqaddas duolarni o‘qiyveribdi; Xelga ham onasining sayrashiga taqlid qilgan qush bolasiday duolarni takrorlab, buxo‘r yonib turgan oltin idishni silkitaveribdi. Idishdan shunchalik kuchli, o‘tkir, mo‘jizakor isiriq hidi taralibdiki, qiyoq va qamishlar gullab, botqoqlik tubidan hayot pushtiga ega bo‘lgan barcha o‘simlik poyalari ko‘m-ko‘k bo‘lib o‘sib chiqibdi, barg yozibdi, Xudoi taoloning nuridan bahramand bo‘libdi. Botqoqlik ustini nilufar gullarning hashamatli, ko‘rkam gilami qoplabdi, ana shu gul gilami ustida husnda tengi yo‘q yoshgina ayol dong qotib uxlab yotganmish. Xelga botqoqlik suvida o‘z aksini ko‘rganday bo‘libdi, lekin bu Xelga emas, balki uning onasi, botqoqlik shohining xotini, Misr malikasi ekan.

Xristian uyqudagi go‘zalga, otga mining, deb amr qilibdi, ayol muallaq turgan kafandek og‘ir otga asta o‘tiribdi, xristian uning boshidan xochni aylantiribdi. Shunda ruh yana o‘ziga kelibdi. Uchovlari qattiq yerga qo‘nishibdi.

Vikingning hovlisidagi xo‘roz qichqirib yuboribdi, xayol shamol haydagan tumanday tarqalibdi. Ona-bola bir-biri bilan yuzma-yuz qolishibdi.

– Chuqur suv ostida o‘zimni ko‘rmayotganmikanman? – debdi onasi.

– Bu suv oynasida ko‘rinayotgan aksim emasmikan-a? – debdi qizi.

Ular bir-birlariga yaqinlashib, mahkam quchoqlashibdi. Onasining yuragi qattiq ura boshlabdi. U buning sababini tushunibdi.

– Bolaginam, qalbimning guli, suv tubidan o‘sib chiqqan nilufarim!

U qizini yana quchoqlab ho‘ng-ho‘ng yig‘labdi; bu ko‘zyoshlari Xelgani hayot va muhabbatga qaytargan yangi cho‘qintirish bo‘libdi.

– Men botqoqqa oqqush kiyimida uchib keldim, shu yerda uni yechdim! – hikoyasini boshlabdi onasi. – Tubi yo‘q yerga oyoq bosib, botqoqlikka botib ketdim. Bir zumda boshim ham ko‘rinmay qoldi. Ko‘p o‘tmay toza suv oqib kelayotganini, allaqanday noma’lum bir kuch meni tobora pastga tortib ketayotganini payqab qoldim; qovog‘im og‘irlashib, uxlab qolibman… Tushimda yana Misr ehromi ichida turganmishman. Qarshimda botqoq ustida meni dahshatga solgan zirk daraxtining to‘ngagi tebranib turganmish. Uning po‘stloqlaridagi yoriqlarga ko‘zim tushdi, o‘sha yoriqlar nurlanib, mixxatlarga aylandi – ko‘z oldimda mo‘miyolangan murda paydo bo‘ldi. Uning ustki qobig‘i to‘kilib, ichidagi ming yildan beri o‘lik holda yotgan, qumg‘onday qop-qora, etlari semiz o‘rmon qurtiday osilgan, botqoq loyidan ham qora qadimiy podsholardan biri chiqdi. Qarshimda botqoqlik shohimi yo mo‘miyolangan murdami, ajrata olmay qoldim. U qo‘llari bilan meni mahkam quchoqlab oldi, shu payt jonim chiqib ketayotganday bo‘ldi. Ko‘ksimni issiq bir narsa ilitayotgandek o‘zimga keldim: ko‘kragimda qanotlarini qoqib sayrab turgan qushchani ko‘rdim. Keyin u ko‘ksimdan yuqoriga, og‘ir va timqora shipga qarab uchdi, lekin uni menga uzun yam-yashil bog‘ich bog‘lab turardi. Men uning «Erkinlikka, otamning yoniga!» deb sayraganini fahmladim. Shu payt otam, serquyosh yurtim, kechirgan umrim, mehr-u muhabbatimni xotirladim. Bog‘ichni yechib, qushchani otasining yoniga qo‘yib yubordim! O‘sha lahzadan buyon hech qanaqa tush ko‘rmadim, manovi ohang va xushbo‘y hidlar meni botqoq tubidan chiqargunga qadar uyg‘otib bo‘lmaydigan uyquda bo‘ldim!..

Qushchani ona ko‘ksiga bog‘lab turgan yam-yashil bog‘ich hozir qayerda hilpirab turibdi ekan! Uni faqat laylakkina ko‘rgan ekan, yam-yashil o‘simlik poyasi bog‘ichi uning tuguni, chiroyli guli, jajji qizchaning beshigi bo‘lgan ekan. Endilikda o‘sha qizcha go‘zal qizga aylangan ekan, shu topda u yana onasining ko‘ksiga boshini qo‘yib turgan ekan.

Ular bir-birlarini quchoqlashib, botqoqlik chetida turishganda ustlarida laylak aylana boshlabdi. U darhol orqaga – uyasiga qaytib borib, anchadan beri saqlab yurgan oqqush kiyimlarini olib kelibdi va ona-bola oldiga tashlabdi. Ular kiyimlarni darrov kiyishib, oqqush bo‘lib, osmoni falakka ko‘tarilishibdi.

– Endi gaplashib olaylik! – debdi laylak – Garchi qushlarning tumshuqlari har xil bo‘lsa-da, bir-birimizni tushunamiz! Shu bugun kechasi kelganlaring juda soz bo‘ldi: ertaga biz bu yerda bo‘lmas edik. Ertalab men ham, xotinim ham, bolalarim – hammamiz janubga uchib ketamiz! Sizning Nil sohillaringizning eski qadrdoni bo‘lib qolganman! Mana, xotinim ham yonimda, uning qalbi tilidan ham yaxshiroq! U hamisha malika kulfatdan xalos bo‘ladi, deb aytardi. Men bolalarim bilan bu yoqqa oqqush kiyimlarini olib keldik! Qisqasi, juda xursandman! Shu yerda bo‘lganimdan juda baxtiyorman! Tong-saharda hammamiz janubga uchamiz! Biz oldinroqda uchamiz, faqat orqada qolib ketmanglar, yo‘ldan adashib qolasizlar! Sizlarga ko‘z-quloq bo‘lib boramiz.

– Men bo‘lsa yurtimga nilufar gulini olib boryapman! – debdi Misr malikasi. – U yonginamda oqqush kiyimida uchib boradi! Yuragimning guli o‘zim bilan, orzumga yetdim! Endi uyga!

Biroq, Xelga vikingning saxovatli xotini, tutingan onasi bilan diydor ko‘rishmaguncha Daniyani tark eta olmasligini aytibdi. Xelga uning hamma yaxshiliklarini, mehr-u muhabbatga to‘la har bir so‘zini, asrandi qizi tufayli to‘kkan har bir dona ko‘zyoshlarini xotirlabdi, shu lahzada bu onasidan ko‘ra bu onasini ko‘proq sevayotganini his etibdi.

– Biz ham vikingning qasriga uchib borishimiz kerak! – debdi laylak. – U yerda meni xotinim, bolalarim kutishmoqda! Sizlarni ko‘rib ko‘zlari qinidan chiqquday quvonishadi-da, tumshuqlarini ham rosa taqillatishadi! Xotinim ko‘p gapirmasa kerak! U juda kamsuxan, fikrini oqilona, qisqa bayon qiladi, fikrlashi undan ham ziyoda! Hozir kelganimizni ma’lum qilib, tumshug‘imni taqillataman!

Shunday deb, u tumshug‘ini rosa taqillatibdi. Hademay ular viking qasriga yetib borishibdi.

Qasrdagilar hammasi qattiq uyquda ekan. Vikingning xotinini ham uyqu elta boshlabdi. Lekin qo‘rqinch va tashvish anchagacha unga uyqu bermabdi. Asir xristian bilan Xelganing yo‘qolganiga ham uch kun bo‘lgan ekan, ehtimol, asirning qochib ketishiga qiz yordam bergan bo‘lsa kerak deb o‘ylabdi. Chunki otxonada faqat uning oti yo‘q ekan. Biroq, bu qanday sodir bo‘ldi ekan? Vikingning xotini beixtiyor Iso payg‘ambar va unga e’tiqod qo‘ygan kishilarning ajoyib karomatlar ko‘rsata olishga qodir ekanligini eslabdi. O‘ngida xayolidan nari ketmagan bu o‘ylar tushida ham jonlanibdi. Tushida ko‘rpa ustida Xelgani o‘ylab, avvalgiday chuqur xayolga berilib o‘tirganmish. Hammayoqni zulmat qoplab, bo‘ron yaqinlashayotganmi. Har ikki tomonlar – Shimoliy dengiz va Kattegat tomondan qahrli to‘lqinning dahshatli ovozi eshitilayotganmish. Dengizning tubida butun yerni egallab kulcha bo‘lib yotgan juda katta bahaybat ilon jon talvasasidamish. Eskilarning gapiga ko‘ra, qiyomat boshlanib, barcha xudolar ham qazo qiladigan rannar – eng so‘nggi dahshatli tun yaqinlashayotganmish. Mana, burg‘uning jarangdor tovushi eshitilibdi, kamalak ustidan yarqiroq sovutlar kiygan otliq xudolar so‘nggi jangga jo‘nashibdi! Ularning oldida qanotli valxiriyalar uchibdi, orqalaridan esa marhum qahramonlarning poyezdlari jo‘nabdi. Osmon shamol shafag‘i nuriga to‘libdi, lekin zulmat yengarmish. Dahshatli daqiqalar yaqinlashayotganmish.

Qo‘rquvdan yaproqday qaltirayotgan vikingning xotini yonida badbashara baqa qiyofasida Xelga o‘tirganmish, u dahshatdan titrab, unga yopishayotganmish. U baqani tizzasiga olib badbashara bo‘lsa-da, mehr bilan bag‘riga bosibdi. Osmon qilich va gurzilarning ovozidan larzaga kelibdi. O‘qlar hushtak chalib, osmondan do‘lday yog‘ilibdi. Osmon qulab tushadigan, yulduzlar to‘kiladigan, hammasi Surtur³ alangasida yonib bitadigan payt kelibdi.

Biroq, vikingning xotini bulardan keyin yangi osmon va yer paydo bo‘lishini, ilgarigi badjahl dengiz to‘lqinlari o‘ynoqlab oqqan sariq qumli o‘zanda bug‘doyzorlar chayqalishini bilarkan. U allaqanday yangi xudo taxtga o‘tirishini, uning yoniga soya podsholigidan ozod bo‘lgan ma’sum, oyday ravshan Baldur ko‘tarilishini ham bilarkan. To‘satdan qarshisida o‘shani ko‘rib qolibdi. Uni bir qarashdayoq tanibdi – u asir xristian ekan.