Read the book: «Мое время, или Осенний дневник (на армянском языке)»

ԳՐԻԳՈՐ

ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ

ԻՄ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

կամ աշնանային օրագիր

Սանկտ Պետերբուրգ

«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն

2017

ББК 84(5Арм)

М26

УДК 821.19

Մարկոսյան Գ.Ե.

М26 Իմ ժամանակը կամ աշնանային օրագիր – ք. Սանկտ Պետերբուրգ, ՌԴ

«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն, 2017 – 320 էջ

ISBN – 978-5-4386-1421-0

Григор Маркосян

Мое время

или осенний дневник

(на армянском языке)

Издана в издательстве «Свое издательство»

Ստորագրված է տպագրության 01.11.2017 թ., ֆորմատը՝ 60х90/16 Շապիկը՝ կավճապատ 300 գր/մ², միջուկը՝ օֆսեթ 80 գր/մ^2.

Տպաքանակը՝ 1000

«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն (издательство «Свое издательство»)

ՌԴ, 199004, ք. Սանկտ Պետերբուրգ, Ռեպինի փ., 41

ISBN – 978-5-4386-1421-0 © Գ.Ե. Մարկոսյան, 2017

Գիրքը հրատարակվել է Սերժիկ և Ծովինար Ադամյանների կողմից՝ ի նշան հեղինակի հանդեպ հարգանքի և սիրո:

Իբրև սկիզբ.

Այս գրվածքը կարող է անսովոր, նույնիսկ տարօրինակ թվալ իր ձևով ու բովանդակությամբ, կարող են հնացած թվալ նրա լեզուն, ոճը, մտքերը: Պատճառն այն է, որ ես՝ նրա հեղինակը, մի ծեր սկսնակ եմ:

Կարծում էի, թե կարող եմ անտեսել ժամանակի ու փորձի անխախտ օրենքը և նստել ու հեշտությամբ ինչ-որ բան գրել, բայց սխալվեցի: Գուցե այդ է պատճառը, որ այստեղ գերակշռում են ժամանակի մասին մտքերն ու խորհրդածությունները:

Ժամանակն անտեսել անկարելի է, մանավանդ մեծ ու աննախադեպ փոփոխությունների այս շրջանում և մանավանդ ինձ համար, որ հինը մերժեցի, իսկ նորը չկարողացա ընդունել, կարծես թե կանգնեցի երկու դարաշրջանների սահմանին և այն անցնել չկարողացա:

Ինչ արած, ես ոչ առաջինն եմ, ոչ էլ վերջինը, այդպես եղել է միշտ, այդպես էլ կլինի, ժամանակը շարժվում է և իր հետ փոփոխություններ է բերում, ոմանք ընդունում են դրանք և առաջ են գնում նրա հետ, ուրիշները ետ են ընկնում նրանից:

Մեր ժամանակը շատերին նեղություն ու վիշտ պատճառեց, ինձ էլ բաժին հասավ, բայց այստեղ դրանք որոշակիորեն չկան, այդպես գերադաս համարեցի, կան միայն նրանց արձագանքները որպես ապրումներ, ինչպես որ ժամանակն ինքը չի երևում, երևում են միայն նրա հետևանքները:

Գրվածքը կազմված է տարբեր բնույթի առանձին կտորներից՝ օրագրային գրառումներից, որոնք ներքին կապ ունեն իրար հետ և մի ամբողջություն են կազմում, մանավանդ որ բոլորն էլ ուղղված են իմ աղջկան՝ Գայանեին:

Գրվածքը, ինչ խոսք, զերծ չէ թերություններից, մասնավորապես չափազանց շատ է լրջությունը և չափազանց քիչ՝ պոեզիան: Եթե կարողանայի գրել առանց դրանց, ուրեմն իսկապես կխախտեի ժամանակի ու փորձի օրենքը:

Երբ մտածում եմ թերությունների մասին, հիշում եմ իմ լուսահոգի ընկերոջը՝ նախկին մանկավարժ, դերասան, ճանապարհորդ ու վարսավիր Թելմանին, որը խրատում էր ինձ.

– Երբեք ուրիշներին չխոստովանես թերությունդ կամ սխալդ, անմիջապես կփոխվի մարդկանց վերաբերմունքը, չունեցածներդ էլ վրադ կբարդեն: Մի անգամ մի վրացի, մեկ էլ մի ուրիշ վրացի…,– ու իր միտքը հաստատող որևէ պատմություն էր պատմում:

Բայց ես ահա խոստովանում եմ՝ հուսալով, որ ընթերցողը ամեն ինչի համար ներողամիտ կլինի, գուցե ների ինձ նաև իմ ընկերը:

* * *

Սիրելի աղջիկս.

Ես միշտ ուզում էի ինչ-որ բան գրել քեզ ուղղված նամակների ձևով, բայց չկարողացա, միշտ հետաձգեցի, և ժամանակն անցավ: Հին ճշմարտություն է՝ ամեն ինչ պետք է ժամանակին անել: Իմ մայրը և քո տատիկը, որի սիրելին էիր դու և որին այնպես հոգատարությամբ խնամում էիր, միշտ հիշեցնում էր այդ մասին: Երբ որևէ մեկը շեղվում էր այդ կանոնից, ասում էր.

– 

Անժամանակ կանչող խորոզ ես:

Այդպիսի խորոզներին սովորաբար գլխատում էին, որովհետև նրանց տարաժամ կանչերը ինչ-որ չար բան էին գուշակում: Կյանքն էլ այդպես պատժում է նրանց, ովքեր հաշվի չեն նստում ժամանակի հետ:

Ես էլ ուշացա, բայց քանի որ շատ էի ուզում ինչ-որ բան գրել քեզ համար, որոշեցի օգտագործել իմ օրագրային հին ու նոր գրառումները, խմբագրել դրանք, որոշ լրացումներ կատարել և ամբողջը դարձնել քեզ ուղղված մի նամակ: Դրանք հիշողություններ են, տպավորություններ ու զանազան խորհրդածություններ՝ գրված առավելապես Ռուսաստանում իմ թափառումների տարիներին:

Ավելի ճիշտ կլինի այդ թափառումներն անվանել կամավոր աքսոր կամ տարագրություն, որովհետև միայն տառապանք ու ցավ բերեցին:

Մեզ բաժին ընկավ մի դժվար ժամանակ ու ծանր ճակատագիր, աղջիկս: Դու ինձ հետ կիսեցիր բոլոր դառնություններն ու միակ սփոփանքս եղար, չնայած քո բացառիկ ազնվությամբ ու բարությամբ ինքդ այդպես խոցելի ես աշխարհի չարության ու կեղծիքի առաջ:

Եվ, չնայած այդ ամենին, չնայած որ ես պատճառ եմ, իսկ դու՝ հետևանք, խուսափեցի այստեղ երախտիքի կամ թողության խոսքերից՝ դրանք համարելով չնչին թատերականություն, որ կարող է միայն վրդովմունք պատճառել քեզ:

Հիշու՞մ ես, երբ մի անգամ հեռախոսով շնորհավորեցի քո ծննդյան օրը, ասացի, թե չանիծես ինձ: Հետո դրա համար էլ զղջացի, որովհետև այդ էլ ինձ թվաց շինծու և վերամբարձ մի բան, թեև չգիտեմ էլ, թե նման դեպքերում ինչ կարող է ասել հետևանքը պատճառին, երախտապա՞րտ լինել իր ակամա ծնունդի և այն մղձավանջի համար, որ կյանք են կոչում:

Գուցե ծայրահեղություն համարես ասածս կամ ցանկանաս առարկել, թե գոյություն ունի որդիական պարտք: Ես գիտեմ, որ բարոյական պարտքն առհասարակ քեզ համար ամենակարևոր բանն է, աղջիկս, բայց համոզված եմ, որ նախ գոյություն ունի ծնողական պարտք, որքանով որ ծնողական մեղք գոյություն ունի:

Այստեղ եղած կցկտուր հիշողություններս հիմնականում վերաբերում են իմ վաղ մանկությանն ու պատանեկությանը: Պատճառն այն է, որ իմ հոգին միայն այդ հեռավոր հիշողություններն են ջերմացնում, իսկ հետագա տարիներս նման են ականապատ դաշտի, ուր էլ ոտք դնես, ցավ ու աղետ է: Այդ տարիները աշխատում եմ չհիշել:

Ինչքան կարողացա, փորձեցի այս գրառումներս կարգի բերել: Աշխատեցի հատկապես ոճի կտրուկությունը մեղմացնել, սակայն տեսա, որ դա էլ ինձ չհաջողվեց: Այն ամեն տեղ ինձ համար չարիք եղավ, և՛ այստեղ, և՛ կյանքում: Բայց ցավալին այն է, որ եթե գրավոր խոսքը դեռ մի կերպ կարելի է ուղղել, ապա ի՞նչ անես արդեն ասված անհարկի խոսքը, ոչ կարող ես ջնջել, ոչ էլ սրբագրել:

Հավանաբար դու այս թղթերի միակ ընթերցողը կլինես, սիրելի աղջիկս, և կարող ես պահել քեզ մոտ: Սակայն պիտի ասեմ, որ սրանցից օգուտ չկա, կարող են և հուսահատեցնել քեզ, ուստի վարվիր նրանց հետ ինչպես ուզում ես:

* * *

Ժամանակը մարում է մանկության ձայներն ու ջնջում պատկերները, բայց որոշ բաներ Տիրոջ ողորմածությամբ մարդուն ուղեկցում են մինչև վերջ: Ահա այդպես կարծես թե հիմա էլ լսում եմ հորս երգելը:

Իմ կարծիքով լավագույն երգը ոչ թե «բաց պատուհանից հեռվից լսածն է», այլ հորս երգը, երբ անասուններին խոտ էր տալիս գոմում, նստում էր օրհնյալ մսուրի մեջ, այն հնամենի սյան տակ, որի վրա խփված էին իր սիրելի եզան եղջյուրներն ու երգում էր:

Նա այնպիսի ձայն չուներ, ոչ էլ այնպիսի հռչակ, ինչպես, ասենք, Պուտպուտենց Համայակը, Մլայենց Պոտոն կամ Խառաշոյենց Գևորը, բայց ինձ համար նա աշխարհի ամենալավ երգիչն էր: Հայրս երգելիս չէր կլկլացնում, ինչպես ուրիշները, չէր թուրքացնում երգը, ինչ-որ ներքին զգացողությամբ զանազանում էր հարազատն ու խորթը:

Աննման էին նրա «Պարզիր, աղբյուր»-ը, «Թե իմ ալևոր հերքս սևնային»-ն ու «Հասան-ղալա»-ն, բայց եթե բարեգութ Աստված երջանկության մի քանի վայրկյան պարգևեր ինձ, կցանկանայի կրկին լսել հորս «Առավոտ լուսո»-ն:

Նա արթնանում էր շատ վաղ և արթնացնում էր մորս, որ տեսած երազը պատմի: Հստակ ու հանգամանալից երազներ էր տեսնում հայրս: Կարմիր ձի էր տեսնում, որ իր հաստատ համոզմամբ մուրազ էր նշանակում և սլանում էր նրանով դեպի Ամերիկա՝ իր չիրականացած երազը, իր եզներն ու սայլն էր տեսնում, երգելով քշում էր սայլը ինչպես երիտասարդ ժամանակ ու իր ձայնից արթնանում:

Նա պատմում էր երկար, մինչև երդիկից բացվում էր լույսը և երբ գոհ էր լինում երազից ու տրամադրությունը լավ, երգում էր «Առավոտ լուսո»-ն.

Առավոտ լուսո

Արեգակն արդար

Առ իս լոյս ծագեա…

Ինչ որ զգում էի այն ժամանակ կամ ինչ որ հիմա եմ զգում այդ առավոտներն ու երգը հիշելիս, խոսքով արտահայտել անհնար է:

Այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե աշխարհը լի է բարությամբ ու լույսով, հիմա զարմանում եմ, թե որտեղի՞ց է աշխարհի չարությունը, եթե մարդը կարող է այդպիսի երգ ստեղծել ու այդպես երգել:

Հետագայում ես շատ եմ լսել այդ աննման շարականը հայտնի ու անհայտ մարդկանց կատարմամբ, բայց հորս երգածը ուրիշ էր, երևի այն պատճառով, որ մանկությունն ու հարազատ երդիկի լույսը ուրիշ երգերում չկային: Դա մաքուր զգացմունքների բնական զեղում էր: Նա երգում էր իր պապենական օջախում հենց լույսը բացվելիս ու լույսի մասնակցությամբ, երբ շուրջը խաղաղ քնած էր մեծ գերդաստանը:

Երդիկից թափանցող կապույտ լույսն աճում էր նրա սրտաբուխ երգի հետ, հետզհետե պայծառանում էր կապույտ քառակուսին, որ կարծես թե դեպի հաշտության ու խաղաղության երկնային երանելի աշխարհը տանող մի ճանապարհ էր.

Ընկալ զիս, գթած,

Ընկալ, ողորմած,

Ընկալ, մարդասերդ…

Այդ ապրումները, այդ զգացողությունը ես մեկ էլ ունեցել եմ, երբ հետագայում Էջմիածնի Մայր տաճարում երեկոյան ժամերգություններն էի լսում:

Հետո հայրս լվացվում ու բարձրաձայն աղոթում էր: Առավոտյան քաղցր նիրհի մեջ միշտ լսում էի.

– Տեր, եթէ զշրթունս իմ բանաս, բերան իմ երգեսցէ զօրհնութիւն Քո, օրհնեալ, համագոյ եւ միասնական անբաժանելի Սուրբ Երրորդութիւնդ…

Նա աղոթում էր, որ աշխարհին խաղաղություն լինի, որ ամեն իրիկուն զավակները տուն գան «առանց մեղաց ու փորձանաց» և հավաքվեն հին խոնչայի շուրջը խաղաղ ընթրիքի:

Չնայած իր տեսած անթիվ փորձություններին, հորս հավատն անխախտ ու լուսավոր էր, ինչպես իր էությունը:

* * *

Տարօրինակ ժամանակներ եկան, կարծես թե էլ ճիշտ բան չմնաց, ամեն ինչ սխալ դուրս եկավ՝ գրքեր, առաջնորդներ, կուսակցություններ ու գաղափարներ: Սխալի մասին մտածելն իսկ սխալ է, որտե՞ղ թաքնվես, որ այդ բառը չլսես:

Հին կտակարանում կա, թե հին հրեաները հատուկ քաղաքներ ունեին, ուր կարող էին ապաստան գտնել սխալվածները, սխալմամբ հանցանք գործածները, միայն այնտեղ կարելի էր փախչել:

Իսկ հիմա ինչու՞ չկան: Սխալմամբ իր տունն ու երկիրը լքածի համար ինչու՞ մի տեղ չկա, որ դադար առնի մարդ աստանդականը:

Առաջ կարծես թե ընդհանրապես ուրիշ էր սխալի ըմբռնումը: Միայն հին հրեաները չէին, նարդևանցի մեր Նուրբեկյան Թորո քեռին, օրինակ, երբ պատահում էր, որ խոսք էր բացվում, թե այսինչ բանը սխալ եղավ կամ այնինչ մարդը սխալ բան արեց, ասում էր.

– Ախպար, ճիշտն ու սխալը վե՞րն է, ասանք ա ըլլենար՝ անանք դի ըլլենար, անանք ա ըլլենար, ասանք դի ըլլենար…

Կատակում էր նա, թե լուրջ էր ասում՝ չգիտեմ, բայց համոզված եմ, որ կյանքի էությունը, եթե կարելի է այսպես ասել, կատակային է, ով շատ լուրջ է վերաբերվում նրան, ավելի շատ է սխալվում:

Հիմա բոլորը խոսում են սխալներով սովորելու մասին.

– Խելացի մարդիկ ուրիշի սխալներով են սովորում, հիմարները՝ սեփական սխալներով:

– Եթե բոլորը ցանկանան ուրիշներից սովորել, էլ ո՞վ պիտի սխալվի և ումի՞ց պիտի սովորի խելացի մարդը, – մի անգամ հարցրի դերասան Թելմանին:

– Աշխարհում միշտ կգտնվեն հիմարներ, որ կսխալվեն և խելացիներ, որոնք կսովորեն նրանց սխալներով, ցանկանալը քիչ է, – ասաց նա:

Եզովպոսը ունի այդպիսի մի առակ, ճիշտ է, այնտեղ արատների մասին է խոսքը, բայց կարելի է շրջել, տարբերությունը մեծ չէ, որտեղ արատը, այնտեղ էլ սխալը: Ահա այդ առակը.

Պրոմեթևսն ստեղծեց մարդուն և նրա վզից երկու տոպրակ կախեց, մեկը սեփական արատներով լցված, մյուսը՝ ուրիշի: Այն տոպրակը, որը լցված էր սեփական արատներով, կախեց ետևից, որ երբեք չտեսնի, իսկ մյուսը առջևից կախեց, որ միշտ տեսնի:

Շրջելը լավ, բայց այնքան էլ պարզ չէ, այդպիսով Պրոմեթևսը պատժե՞լ է, թե՞ լավություն է արել մարդուն, որ երբեք չտեսնի սեփական արատները կամ սխալները: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե դրա փոխարեն աստվածները մարդուն տային սխալն ազնվորեն ընդունելու հատկություն և մեղմացնեին սխալի հիշողության ու զղջումի ցավը:

Այս խառն օրերին ցավն էլ է շատացել ու երբեմն հուսահատ մտքեր է ծնում այն մասին, որ մարդն ինքը սխալի հետևանք է ու սխալի պատճառ, նաև այն մասին, որ մենք բոլորս ճամփորդ ենք, բայց ոչ սովորական ճամփորդ, այլ խելակորույս երթևեկության մասնակից, տեսանելի և անտես կապերով կապված մյուս մարդկանց հետ, թեկուզ ինքն էլ չսխալվի, ուրիշի սխալի զոհը կդառնա:

* * *

Հազար տարին մի անգամ աշխարհը փրկության է սպասում:

Փրկիչ գա, թե չգա, աշխարհը խառնվում, ալեկոծվում է հազար տարին մի անգամ, դարերի ու դարաշրջանների արանքում, և վա՛յ նրան, ով փոփոխությունները չի հասկանում կամ պատրաստ չի լինում դրանց:

Հին ու նոր օրինակներից, եթե ես իմը չհաշվեմ, առաջին հերթին հիշում են Սերվանտեսին ու իր Դոն Կիխոտին: Նրան համարել են Իսպանիայի Քրիստոս: Սերվանտեսը նրան նկարագրել է ըստ իր արտաքինի, հայելուն նայելով, երբ բանտ էր նստած պարտքերի պատճառով: Նոր դարաշրջանի սկիզբն էր, նա էլ իր հերոսի պես լավ չէր հասկանում նոր կյանքը:

Եվ ինչու՞ Սերվանտեսի այդ հերոսն ավելի հասկանալի ու հարազատ է մեր ժողովրդին, ինչու՞ հենց նրան են անվանել ազգերի Դոն Կիխոտ, թեև ազգերի ավագ եղբայր, բայց աշխարհին օտար ու խորթ են համարել:

Նայելով նրա կրած չարչարանքներին, կարող էին և ազգերի Քրիստոս համարել: Բայց պետք է ուրախանա՞լ, թե՞ տխրել դրա համար:

Հայտնի է, որ բոլորից առաջ Նարեկացին է ցույց տվել հայի դոնկիխոտությունը: Նա էլ իր Նարեկը գրել է նոր հազարամյակի սկզբին, երբ մարդկությունն սպասում էր Տիրոջ հայտնությանը:

Նրա հերոսը ինքն իր պատճառով տառապած հայն է, որը, սակայն, խղճահարություն չի առաջացնում, թեև անկյալ է, բայց վեհություն ունի իր մեջ, ինչպես Դոն Կիխոտը, նրան հաղթել են, բայց նա չի պարտվել, չի կորցրել հոգու լույսն ու հավատը:

Հիմա էլ ամեն տեղ է նա, աշխարհում ցրված, բայց աշխարհից տարբեր: Աշխարհը նրան վիրավորել ու խաբել է, բայց նա հավատում է աշխարհին ու մարդուն. մի՞թե դոնկիխոտություն չէ:

Իր երևակայության տեսիլներով տարված, փոխանակ իր տանը նստելու, նա թափառում է աշխարհով մեկ ինքն իրենից հալածական ու սպասում է, որ աշխարհը իր Նարեկը կարդա, իր հոգին տեսնի:

Աշխարհում էլ ուրիշ ոչ մի ժողովուրդ Նարեկ չունի՝ այդպիսի բաց ու ազնիվ խոստովանանք, այդ էլ է դոնկիխոտություն:

Մինչդեռ պետք էր Սանչո Պանսա լինել աշխարհին հարմարվելու, նրա շարժումն ու փոփոխությունները հասկանալու համար, մանավանդ որ Դոն Կիխոտը ամեն անգամ այդ փոփոխությունների հետ մեռնում ու կենդանանում է, իսկ Սանչո Պանսան երբեք չի մեռել ու չի մեռնի:

* * *

Երբ կործանվեց Լուսավոր ապագայի երկիրը, «երբ դարաշրջանն էին թաղում», ես այնտեղ էի, մեծ կայսրության մայրաքաղաքում:

Միշտ չէ, որ կայսրության կործանում կտեսնես, դրա համար անհրաժեշտ է, որ երկու ձախորդություններ համընկնեն՝ քո և կայսրության:

Փողոցները մայրաքաղաքում, չգիտես ինչու, դատարկ էին, բայց ամենուրեք շատ թուղթ կար, որ քշում ու տանում էր քամին:

Այդպիսի դեպքերում, դեռևս Ժողովողի ժամանակներից, միշտ հայտնվում են քամիները, որ փլուզումներն ուղեկցեն ու ողբան ավերակների վրա:

Կարծես թե մարդիկ ընդմիշտ լքել էին հսկայական քաղաքը, իսկ քամին տանում, պտտեցնում ու ետ էր բերում թղթերը՝ խոսքեր, ճառեր ու մեծ-մեծ մտքեր, այլևս դատարկ ու անիմաստ, քշում, տանում էր քամին ու կորցնում էր փոշիների մեջ՝ ևս մի անգամ հաստատելու համար աշխարհի ու մարդկային գործերի ունայնությունը:

Կայսրությունները մարդկանց նման հանկարծամահ չեն լինում,երևի մարդիկ էլ չեն լինում, այդպես թվում է միայն: Ինչ որ երևում է, ինչ որ կարելի է տեսնել, թաղման արարողությունն է, նրան նախորդում են տանջալի հոգեվարքն ու մահը: Իսկ թաղումից հետո սկսվում է թալանը, բոլորը թալանում են պետությանն ու իրար, ապա, դոմինոյի օրենքով, փլուզումները շարունակվում են մարդկանց հոգիներում՝ բերելով ցավ ու հիասթափություն: Դրանք ոչ չափում են, ոչ էլ կշռում, ինչպես որ ոչ ոք չի կշռում մառախուղը սարերում կամ էլ չի հաշվում հողմահալած տերևները անտառներում:

Մեծ քաղաքականությունը տեսնում է միայն մարդկային մեծ զանգվածներ և մեծ տարածություններ:

Ի՞նչ է յոթանասուն տարին հավերժության համեմատությամբ: Մոտավորապես այդքան կյանք ունեցավ մարդկությանը կոմունիստական երջանիկ ապագա խոստացող երկիրն ու կորավ: Վերացավ ու դարձավ ոմանց համար ցավագին ցնորք, ուրիշների համար՝ լուսադեմի ցանկալի երազ և կամ մղձավանջ, որ հայտնվում է, ինչպես բանաստեղծուհին է ասում, «որպես ջրահեղձի դիակ գարնանային գետում»:

* * *

Աշխարհը լիքն է գեղեցկություններով՝ անտառներ, հարթություններ, ծովեր ու անապատներ, սակայն նրանք վախ են առաջացնում իրենց անսահմանությամբ: Միայն լեռներն են բարձրացնում ու վեհացնում մարդուն:

Օրհնյալ են լեռները, նրանք շատ վաղուց պաշտվել են իբրև սրբազան տարածություն, իբրև ճանապարհ դեպի երկնային լույս ոլորտները:

Ասում են Աստված գթասրտորեն պարգև է տվել լեռները մարդուն, որպես հեռավոր նմանություն այն կորուսյալ աշխարհի, որ գոյություն ուներ նրա անկումից ու մեղքից առաջ: Ահա թե ինչու այնպես կախարդում է լեռների ոգին, ահա թե ինչու այն չքնաղ աշխարհի անքուն կարոտը լեռների տեսքով հմայում ու կանչում է միշտ մեղավոր մարդու թափառող հոգուն:

Եղել է մի կրոն Հին Պարսկաստանում, Սպիտակ լույսի կրոն է կոչվել, նրա հետևորդները լեռներն են պաշտել: Նրանք չարիք են համարել խավարն ու սուտը և նրանց հակադրել են լույսն ու լեռները:

Փակ աչքերով ես տեսնում եմ իմ լեռները, ամբողջ լեռնապարն ու պարագիծը իր գագաթներով, հորիզոնի բոլոր գծերն Աբուլից մինչև զույգ Կուրգանները, մինչև իմ պարականոն կարոտի սահմանները:

Անգամ փակ աչքերով ու մանկությունից սովոր շարժումներով ես կարող եմ ուրվագծել իմ լեռներն անսխալ կերպով:

Ոչինչ չի կարող փոխարինել նրանց իմաստուն լռությանն ու խաղաղությանը, ոչինչ չի կարող համեմատվել նրանց արևածագի ու մայրամուտի գեղեցկության հետ:

Որպես «ադաջիո գրացիոզո», դանդաղ ու հանդիսավոր բարձրանում է արդար արևը լեռներում՝ աշխարհը ողողելով լույսի բարությամբ, իսկ մայրամուտներն իրենց թախծոտ վեհությամբ հաշտություն են բերում խռովահույզ հոգուն:

Մայրամուտից առաջ լեռները տուն են կանչում, դեպի իրենց գիրկը:

* * *

Լինում են մարդիկ ժամանակի հատուկ, հիվանդագին ընկալմամբ: Դժբախտաբար, ես էլ եմ պատկանում նրանց թվին:

Այդպիսի մարդիկ ավելի հաճախ են հիվանդանում ժամանակի զանազան հիվանդություններով՝ սպասում, կարոտ, ափսոսանք կամ զղջում: Նրանք ցավով տեսնում են այն, ինչ ուրիշները առօրյա կյանքում սովորաբար չեն նկատում՝ ժամանակի անդառնալի հոսքը, տեսնում են, թե ինչպես ժամանակը կողոպտում, տանում է ամեն ինչ, ինչպես անդարձ կորչում ու հեռանում է այն ամենը, ինչ թանկ ու սիրելի է: Նրանց տառապանք են պատճառում անգամ բառերը՝ հավիտյան, ընդմիշտ, երբեք…

Դա մի հիվանդություն է, որից չեն մեռնում, այլ միայն անհույս կերպով տառապում են ամբողջ կյանքում:

Ժամանակը կա ու չկա, գոյություն ունի և չունի: Երբ նշանակություն չես տալիս նրան, կարծես թե չկա, իսկ երբ ամեն առիթով զգում ես նրա հոսքն ու անդարձությունը, կարծես թե խճճվում ես ինչ-որ սատանայական որոգայթի մեջ և դեմ ես առնում անելանելի փակուղու:

Հատկապես անհասկանալի է ներկան, անվերջ հոսող, անվերջ տրոհվող նրա անորսալի վայրկյանը, վայրկյանից էլ շատ փոքր, ամենափոքրիկ ներկան, որը թվում է, թե չկա, բայց, այնուամենայնիվ, տևողություն ունի: Այդ ներկան, ինչպես Եղիշե Չարենցն է գրել, անհնար է անգամ ամփոփել ուղեղում.

Ես քեզ ո՞նց, քեզ ո՞նց հասկանամ,

Ես քեզ ո՞նց ամփոփեմ ուղեղում իմ,

Երբ չեկած՝ դու արդեն իսկ չկաս,

Բայց հար դու լինում ես, դու տևում ես:

Ներկան կա, գոյություն ունի, թեև շարունակ հոսում ու հեռանում է, կարողանում ենք օգտվել նրանից, թե չենք կարողանում, միևնույն է, նա կա:

Եթե ապրում ենք, ուրեմն օգտվում ենք, եթե օգտվում ենք, ուրեմն նա գոյություն ունի:

Ուրիշ բան է, որ մենք չգիտենք, թե ո՞րն է ժամանակի իմաստը, թե ինչու՞ է նա անվերջ հեռանում և մի՞թե հեռանում է անդարձ:

Մարդուն միշտ անիմաստ է թվացել, որ այն ամենը, ինչ հիմա կա և իրական է, ինչ-որ ժամանակ պիտի վերածվի ոչնչության և այլևս երբեք գոյություն չունենա:

Ներկան խաբուսիկ է, բայց, միաժամանակ, իրական: Դա առիթ է տվել հետևություն անելու, որ եթե մենք հիմա գոյություն ունենք, ուրեմն գոյություն ենք ունեցել անցյալում, գոյություն պիտի ունենանք և ապագայում: Այդ են քարոզում հնդկական կրոնները, մասնավորապես բուդդիզմը:

Քրիստոնեությունն էլ հույս է ներշնչում, որ Տիրոջ նոր հայտնությամբ, որ հեռու չէ, կփոխվի ժամանակը, կգա նոր ժամանակ: Նրա ներկան անցողիկ չէ, աստվածային ներկա է, նրա անցյալը նույնպես օժտված է ներկայի ուժով, մեր գիտեցած ապագայից տարբեր է նաև նրա ապագան, այն հավերժություն է: Այսինքն այդ նոր ժամանակի հետ դարձյալ կգա Նա, ով կար, որովհետև ինչ եղել է, տեղի է ունենում, ինչ տեղի է ունեցել, տեղի կունենա…

Սակայն պատկերացնելու համար նման մի երջանիկ ժամանակ, որ ունի ներկա, անցյալ և ապագա, բայց անցողիկ չէ և սարսափելի չէ իր անդարձությամբ, պետք է ճշմարիտ հավատ ունենալ: Ինձ նման սովորական մարդը այդպիսի ժամանակը ինչպե՞ս հասկանա:

Մարդ պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանված լինի ժամանակից՝ հիշողությամբ, մոռացությամբ, գիտությամբ, անգիտությամբ կամ հավատով, այլապես կխճճվի սեփական մտքերի մեջ, ինչպես երեք սոճիների արանքում մոլորված ճամփորդ:

Մարդ իրեն պաշտպանված է զգում ժամանակից, եթե կապված է իր մշտական տեղին, իր մշտական անփոփոխ, հարազատ անկյունին: Դա զգացնել չի տալիս ժամանակի հոսքը, նրա կորուստի ցավը: Նա այդպիսով մշտապես շրջապատված է լինում հուսալի, անշարժ իրերով, հարազատ բնությամբ՝ հայրենի լեռները, մանկության սիրելի վայրերը:Իսկ ինչ որ, այսուամենայնիվ, հոսում ու փոխվում է, ապա դա տեղի է ունենում աստիճանաբար, մարդը հասցնում է սովորել և ընտելանալ դրան:

Պետք է սիրել այն տեղը, ուր ապրում ես և այն ժամանակը, որ քեզ բաժին է ընկել կամ որին ինքդ ես բաժին դարձել, այլապես ի հայտ կգա անհամապատասխանություն և անհամաձայնություն ժամանակի հետ, իսկ դա արդեն հիվանդություն է, որից չեն մեռնում, այլ միայն անհույս կերպով տառապում են:

Աստղագուշակները դա կապում են Սատուրն մոլորակի հետ, ասում են, թե իբր նրա որոշակի դիրքի պատճառով է, որ ինչ-որ մեկը չի համապատասխանում իր ժամանակին:

Գոնե լավ է, որ պատճառն այդպես հեռու և այդպես անհասկանալի է ու կարիք էլ չկա փնտրելու ոչ իր մեջ, ոչ ուրիշների:

* * *

Ամեն տեղ են մերոնք՝ Ջավախք լեռնաշխարհի զավակները, այս անծայր երկրի բոլոր կողմերում: Մեկ էլ հանկարծ կիրակնօրյա շուկայում, օտար ամբոխի, օտարալեզու ժխորի մեջ կհնչի նրանց բարբառը՝ կոշտ ու անմշակ, իրենց լեռների պես հպարտ, բայց հարազատ տարերքից դուրս, խեղճ ու անօգնական:

Կարծես թե բոլորն են այստեղ, ողորմա՛ծ Աստված, մի՞թե բոլորը եկան, մի՞թե բոլորն են կարծում՝ որտեղ հաց, այնտեղ կաց:

Ինչու՞ չվող թռչուններից գոնե ֆիլոպատրիան չընդօրինակեցինք, ինչու՞ ծննդավայրի նկատմամբ հավատարմություն չսովորեցինք աղավնիներից, որոնք միայն ծննդավայրն են հիշում և ուր էլ թռչեն, միշտ վերադառնում են, օտար տեղի չեն վարժվում:

Իսկ մենք ինչպե՞ս ենք վարժվում:

Եթե չենք վարժվում, ուրեմն կեղծում ու խաբում ենք և ու՞մ ենք խաբում մեզանից բացի:

Դեռևս դրախտի կորուստի ժամանակներից մարդը միայն կորցնելուց հետո է հասկանում կորցրածի արժեքը ու խաբում է ինքն իրեն, թե այն մի մեծ բան չէր: Մենք էլ ենք խաբում՝ ի՞նչ կա էնտեղ, բայց թաքուն ախ ենք քաշում:

Էսկիմոսները պաղ ձյուները չեն լքում, բեդուինները անպտուղ անապատների տապերից չեն փախչում, մենք դրախտի պես անապական մեր երկիրն ինչպե՞ս լքեցինք:

Ասում են, թե Ճապոնիայում հատուկ ընտրված մի բարձր տեղ կա, երբ մարդը ցանկանում է շատ կարևոր մի բան ասել, իր կյանքի ամենակարևոր բանը և ցանկանում է, որ բոլորը լսեն իրեն, թույլատրվում է բարձրանալ այդտեղ միայն մեկ անգամ և գոռալ ամենաբարձր ձայնով:

Լիներ այդպիսի մի տեղ, բարձր գոռայի.

– Ձեր տունը երբեք մի՛ լքեք, դա երկարատև ինքնասպանություն է:

* * *

Հիշողությունը լավացնելու համար դեղեր կան, զանազան թուրմեր, խոտ ու ծաղիկ, իսկ մոռանալու համար բան չկա՞: Ի՞նչ անի մարդը, եթե ուզում է ոչ թե հիշել, այլ մոռանալ, երբ սև մտքերը գիշերային սև թռչունների պես սիրտն են քրքրում:

Չարքերի նման այդպիսի մտքերը խավար են սիրում:

Մեր տառապյալ թագավորը ցանկանում էր երկնքի աստղերը կողոպտել՝ վարձատրելու համար այն մարդուն, ով մոռացնել կտար անցյալը:

Պատ են քաշել չինացիները, անհաղթահարելի հաստ պարիսպ, որ հրոսակներ չգան հյուսիսից:

Ինչպե՞ս պատ քաշել հիշողության առաջ, ինչպե՞ս անել, որ անցյալը չներխուժի իր հորդաներով, որ թաքուն չգա անպատեհ ժամին դավադրաբար, որ չկողոպտի, որ չհրկիզի ու մոխիր թողնի:

Իսկ չէ՞ր լինի, որ էլեկտրական հոսանքի նման անջատվեր մարդու հիշողությունը ավելորդ բեռից: Ով որ հնարել է անցյալն ու հիշողությունը, չէ՞ր կարող այդքան գթասիրտ լինել:

Իսկ գուցե հիշողության կորուստը հենց ա՞յդ է նշանակում:

Երբ մարդը չի դիմանում անցյալին, ինչպես էլեկտրական սարքը՝ հոսանքի լարվածությանը, հիշողությունն անջատվում է, որ հրդեհ չընկնի ներսը, չէ՞ որ մարդն էլ մի սարք է, ներքին այրման մի շարժիչ:

Եթե այդպես է, ուրեմն իսկապես կատարյալ շինվածք է մարդը:

* * *

Գյուղիս այդ կարճ ու հասարակ անունը՝ Փոգա, հանկարծ փափագելի եղավ… Նրա բլուրներն ու սարերը մերկ, հողը քարքարոտ ու խեղճ, ինքը մշտապես ամպերի ու ձյուների մեջ, բայց Ավետյաց երկրի նման ցանկալի դարձավ նրանց համար, ովքեր բաժանվեցին, հեռացան նրանից:

Սակայն ուր էլ գնան նրանք, որտեղ էլ ապրեն փափուկ ու տաք, իրենց անտուն պիտի զգան առանց նրան:

Նա հին է, ինչպես որ հին է Ջավախքը: Հայաստանից անջատվելուց հետո Ջավախքում շատ տերեր են փոխվել, փոխվել կամ աղավաղվել են և տեղանունները: Նրա կարճ ու հասարակ այդ անվան ստուգաբանությունն էլ հայտնի չէ, ոմանք այն կապում են հռոմեական զորավար Ֆոկասի անվան հետ, բայց կարծեմ դա միայն ենթադրություն է, ապացույց չկա:

Ուզում եմ մի քանի էջ այսպես հանպատրաստից գրել մեր գյուղի անցյալի մասին՝ հույս ունենալով, որ ինչ-որ մեկը կգրի նրա պատմությունը, քանի ուշ չէ:

Մեր գյուղի պատմության մշտական ականատեսն ու վկան կիկլոպյան հնագույն ամրոցն է նրա արևմտյան կողմում, գետափի բարձունքին: Նրա ավերակների մամռոտ քարերը լեռների հայացքի առաջ անքուն հսկում են նրան՝ միշտ առաջինը դիմավորելով նրա լուսաբացները:

Շատ բան են տեսել այդ քարերը՝ Արգիշտի Առաջինի զինվորներին, որ Ջավախքը Հայաստանին միացրեց, Տիգրան Մեծին ու Պոմպեոսին, Նադիր Շահին ու Լենկ Թեմուրին իրենց հրոսակներով, տեսել են ոտաբոբիկ Նունեին հռիփսիմյան կույսերից, որ գալիս էր Քրիստոսի հավատը տարածելու:

Նրանք բոլորը եկել ու անցել են, իսկ քարերը կան և գետի անվախճան երգի ուղեկցությամբ շարունակում են որպես լուռ հանդիսատես ու վկա հետևել կյանքի այն դրամային, որ խաղացվում է հնամենի գյուղում:

Այդ ավերակների մեջ, այդ մամռոտ քարերի հետ բազմաթիվ սերունդների մանկություններ են անցել խաղերով, ճիչ ու աղմուկով: Մանկական վառվռուն երևակայությունը բազմիցս դրանք կառուցել ու ավերել է, պաշարել ու նվաճել է հնագույն ամրոցը, անթիվ բարբարոս թուրքեր ու գերմանացիներ փռել այդ քարերի տակ:

Շատ տարիներ առաջ Վլադիմիրովկայի դպրոցի միակ ուսուցիչ Բաղյանը այդ ամրոցի բարձունքից էր ուզում կոտորել բոլոր փոգացիներին… Պատճառն այն էր, որ պատմելով 1941թ.-ի մեծ պատերազմում իր կատարած «քաջագործությունների» մասին, երբեմն ոգևորվում ու չափազանցում էր, հետո էլ սկսել էր տարածել, թե Սովետական Միության հերոսի կոչում ունի: Երբ մեր գյուղացիները կասկածել էին և ապացույց պահանջել, Բաղյանն ասել էր.

– Մի լավ ավտոմատ ունենայի, էն քարերի ետևը կանգնեի, փոգացիները գային, շարքով անցնեին, դիփին կոտորեի, նոր կիմանային, թե ով է Բաղյանը:

Ամրոցի արևելյան պատի տակ կանգնած է Սուրբ Հովհաննեսի մատուռը: Մեր մայրերը դժվար պահերին դեպի այդ մատուռն էին ուղղում իրենց հայացքը սփոփանքի կամ արդար հատուցման հույսով:

Մատուռի ներսում կա մի հսկայական խաչքար, որ նախկինում վիշապաքար է եղել: Ըստ մասնագետների, դա վկայում է այն մասին, որ այդտեղ քրիստոնեությունից էլ, սուրբ Նունեից էլ առաջ հայեր են ապրել:

Մեր նախնիները 1830-32թթ. եկել են Արդահանի Գյոլա գյուղից:

Աբուլի ճանապարհով գալով, նրանք սայլերով ու անասուններով անցել են գյուղի հարավ-արևմտյան կողմից, Փարվանա լճից սկիզբ առնող գետի ծանծաղուտով, որովհետև կամուրջ չկար: Ձուկն այնքան առատ է եղել գետում, որ եզներն ու ձիերն են տրորել, սայլերի անիվների տակ են մնացել, ջրի երեսը ծածկվել է սատկած ձկներով: Հետագայում, երբ երիտասարդները դժգոհում էին, թե իրենց պապերը լավ տեղ չեն ընտրել բնակության համար, ավագները ձկների առատության այդ փաստն էին հիշեցնում, թեև այդ առատությունն արդեն գոյություն չուներ:

Մեր հին կամուրջը շինվեց տարիներ անց, այն միացնում էր լճի երկու ափերն այնտեղ, ուր սկիզբ էր առնում գետը: Թեև հասարակ քարերով էր շինված, բայց երևելի մի բան էր թվում իր չորս ակերով, որոնց մեջ գիշեր ու զոր խշշում էր ջուրը: Կանայք այդ ակերի մոտ լվացք էին անում, իսկ երիտասարդները Սև ձուկ էին բռնում քարերի տակից:

Կոլխոզի տարիներին կամուրջից այն կողմ, լճի հանդիպակաց ափին, արհեստանոցներ շինվեցին, այնտեղ էր դարբնոցը իր նշանավոր փուքսով:

Շատ տարիներ հետո, անցյալ դարի 60-ական թվականներին, եկան հիդրոէլեկտրակայան կառուցելու, ամբարտակ շինեցին, լիճը բարձրացավ, արհեստանոցները քանդվեցին, կամուրջը կորավ ջրի տակ ու մոռացվեց:

Մերոնց գալուց առաջ մեր գյուղում ապրելիս են եղել բնիկ հայեր թուրքերի հետ միասին: Հայերը սակավաթիվ են եղել, մի քանի ընտանիք, թուրքերը մշտապես նեղել են նրանց: Նրանք փորձել են ճնշել նաև մեր գյուղացիներին, սակայն չեն կարողացել: Մերոնք ոչ միայն դիմադրել են թուրքերին, այլև հալածել ու գյուղից վռնդել են նրանց: Թուրքերը փախել են Սաղամո, իրենց ցեղակիցների մոտ, այնտեղ պատմել են եղածն ու ասել.

– Ալլահը մեզ ազատեց Չախոյի ու Խնկոյի ձեռքից:

Չախոն ու Խնկոն եղբայրներ էին, Չախոյան ու Տերտերյան ազգությունների նախնիներից, նրանք էին փախուստի մատնել թուրքերին:

Թուրքերի հետ նման ընդհարումներ շատ են եղել և՛ դրանից առաջ, և՛ հետո: Առաքելենց Սաքոն ինձ պատմել է հետևյալ դեպքը իր նախապապի՝ Առաքելի մասին.

Մեր գյուղացիները Գյոլայում էլ թուրքերի հետ համատեղ են ապրել: Երբ որ սկսվում է տեղափոխությունը և առաջին խմբերը սայլերով ճանապարհ են ընկնում դեպի Ջավախք, թուրքերը ծաղրում են նրանց, կանացի վարտիքն իբրև դրոշակ ձողին կապած, ծամածռություններ անելով ուղեկցում են սայլերին: Հատկապես իրենց լկտի էին պահում երկու թուրքեր՝ Ահմեդ և Սայիդ անուններով:

Առաքելը, որ հայտնի էր իր ուժով ու խիզախությամբ, ձեռքը տանում է դեպի դաշույնը, բայց ավագ եղբայրը զսպում է նրան: Նա հարկադրված ենթարկվում է, բայց ասում է թուրքերից մեկին.

– Լավ, Ահմեդ, սպասեք ինձ, ես կգամ:

Տեղ հասնելուց երկու օր հետո նա թամբում է իր Սպիտակ ձին:

Այդ նշանավոր նժույգը նա հեծնում էր բացառիկ դեպքերում: Եկել էր ամենաբացառիկ դեպքը՝ նա պիտի գնար վրեժ լուծելու թուրքերից: Ոչ ոք չի համարձակվում նրան ետ պահել, բոլորը գործերը թողած լուռ նրան էին հետևում: Մայրը արցունքն աչքերին միայն արագ-արագ խաչակնքում էր…

Առաքելը մութն ընկնելուն պես անցնում է սահմանը և վաղ առավոտվա աղջամուղջի մեջ հայտնվում Ահմեդի տան կտուրին: Պարանով իջնում է երդիկից ու կանգնում քնած թուրքի մահճի մոտ.

– Վեր կաց, Ահմեդ, ես եկա:

Թուրքը սարսափահար վեր է թռչում, ձեռքը մեկնում է դեպի հրացանը, որ պատրաստ դրված էր կողքին, բայց նույն վայրկյանին գետին է տապալվում Առաքելի դաշույնի շեշտակի հարվածից:

Նույն սառնասրտությամբ նա հաշվեհարդար է տեսնում երկրորդ թուրքի հետ, և մինչև գյուղը կարթնանար ու կիմանար կատարվածը, Սպիտակ նժույգը լեռներով սլանում էր դեպի սահմանը: Վախկոտ թուրքերը չեն համարձակվում անգամ հետապնդել նրան:

Մեր գյուղն ունեցել է այլ քաջեր ևս, ունեցել է հետաքրքիր պատմություններ նրանց մասին, որոնք անցել են սերնդե-սերունդ:

Ուշագրավ են հատկապես երկու նշանավոր եղբայրների՝ Տալոյենց Բարսեղի ու Սարգսի մասին պատմությունները: Նրանք արտակարգ ուժի տեր էին, հատկապես Սարգիսը, որն իբր թե երկու սիրտ է ունեցել: Շատ սխրանքներ էին գործել նրանք, շատ անգամ էին կռվել թուրքերի դեմ, պաշտպանել անմեղներին ու թույլերին: Նրանց մասին հեքիաթանման գեղեցիկ զրույցներ էին պատմվում օդաներում: Հուզիչ է հատկապես Սարգսի եղերական մահվան պատմությունը:

Այդպիսի մարդկանց ու նրանց արարքների շնորհիվ Ջավախքում և նրա սահմաններից դուրս ձևավորվել է հայտնի կարծիքը մեր գյուղի մասին, ձևավորվել է փոգացու կերպարը, որ ինքնատիպ է իր խոսվածքի պես: Ինչ-որ բացառիկ բան կա նրանում, նրա խոսվածքի ու բնավորության մեջ: Այդ կերպարին բնորոշ են առանձնահատուկ հյուրասիրությունը, հոգու շռայլությունը, վեհանձնությունն ու համարձակությունը:

Թուրքերն ու վրացիները լավ էին ճանաչում մեր գյուղացիներին: Երբ նրանք զանազան գործերով սարերից, յայլաներից գալիս էին մեր գյուղը, իրենց շատ զգույշ էին պահում, չէին համարձակվում անգամ ձի հեծած գյուղ մտնել: Նրանց հայտնի էր, որ մեր գյուղացիները դա չէին հանդուրժում, մանավանդ կանանց ներկայությամբ՝ համարելով գոռոզության կամ ինչ-որ արիության ցուցադրություն: Գյուղ հասնելով, նրանք իջնում էին ձիերից և գնում սանձը բռնած:

Շատ անգամ են մեր գյուղացիները ընդհարվել շրջակա յայլաների թուրքերի ու վրացիների հետ արոտների սահմանների պատճառով, պաշտպանել են իրենց հողերը և հաճախ ստիպված զենքի են դիմել: Այդպիսի մի ընդհարման ժամանակ սպանվել է իմ քսանհինգամյա Սաքո քեռին:

Սակայն թող չթվա, թե մերոնց միայն կռվարարությունն է հատուկ կամ միայն կոպտության են ընդունակ: Նրանք ուղղամիտ են, հավատարիմ ու վստահելի են բարեկամության, ընկերության մեջ:

Իր բնավորության պես մեր գյուղի խոսվածքն էլ ինքնատիպ է: Բարբառագիտության մեջ այն թյուրիմացաբար վերագրվել է կամ Մշո, կամ Կարնո բարբառներին, մինչդեռ նա չի պատկանում նրանցից և ոչ մեկին: Այն մի միջին տեղ է բռնում մեր Արևելյան և Արևմտյան բարբառների միջև, որովհետև հոլովման համակարգով նման է կը ճյուղին, խոնարհման համակարգով և հնչյունական օրենքներով՝ ում ճյուղին: Համալսարանում սովորելիս ես մի աշխատանք գրեցի այդ մասին: