– Эҳтимол ўша… Сурайё деганинг аёл ниқобида келган эркак киши бўлгандир? – ҳазиллашдим Тахминага.
– Йўқ. Бир марта у бизникида душга тушганида, мен унга янги сочиқ тутганман,–болаларча соддадиллик билан жавоб қайтарди у. – Хўш, кейин нима бўлди? Гапинг яна чала қолиб кетди-ку.
– Кечирасиз. Бугун нормани оширвордим чоғи. Бошим чайқалиб кетяпти. Ўшандаям худди шунақа аҳволда эдим. Ичганим атиги бир бокал шампан бўлгани билан, ҳали бола эдим-да! Шундай қилиб денг, Сурайё мени ўз оғушидан ноилож бўшатди-да, кейин бармоғидаги узуклардан бирини чиқарди:
– Кел, қўлингни тут. Ўзим тақиб қўяй. Мендан сенга эсдалик, туғилган кунингда. Илойим бахтингни, умрингни берсин.
Мен аямга қарадим. Аям менга «олавер» маъносида бош қимирлатиб қўйди. Шундай қилиб, мен ўн ёшимда биринчи марта шампан вино, ўн ёшимда бармоғимга қўнғиздек келадиган тилло узук таққанман. – Узукни таққанимдан кейин аям дугонаси билан ўзига коньяк, менга эса ярим бокал шампан қуйди. Ичдик. Сурайё закускага яна мени ўпиб олди. Яна этим жимирлаб кетди.
Ўз хонамга ўтиб, оз-моз ухлаб олмоқчи бўлдим. Ўша ётганимча эрталаб, дадам билан аямнинг ўзаро шовқинидан уйғондим. Бошим арининг уясидек гувилларди. Кўз очмасдан индамай ётавердим.
– Кеча меҳмонларди олдида индолмадим, – дерди дадам. Қайси ақлу фаросат билан ёш болага, ўз фарзандингизга заҳар бериб ўтирибсиз?!
Гап нима устида бораётганлиги аямга маълум эди шекилли, у ҳам бўш келмади:
– Ичган бўлса, ҳаммаси бўлиб икки бокал шампан ичгандир. Шунгаям ота гўри қозихонами? Энди, ақлу фаросатдан гап кетгудек бўлса, сиз бир чеккага чиқиб турсангиз бўлармиди…
– Тўғри айтасан,–дадам энди уни сансирай бошлади, ақлу фаросатим етарли бўлганда мен сени аллақачон таъзирингни бериб қўярдим. – Нима, нима?! Сен мени таъзиримни бериб қўядиган бўлдингми ҳали?! – Аям ҳам сенсирашга ўтди. – Тушингни бориб сувга айт. – Сендақа оналарни тағинам ер кўтариб турганига ҳайронман… Ўрнимдан туриб бориб уларни ажратай десам, беҳол ётибман, ёстиқдан бош кўтаролмайман. Дамимни ичимга ютиб, росаям йиғлаганман ўшанда. Ёстиқларим кўз ёшимдан жиққа ҳўл бўлган.
Дадам билан аям ўша воқеадан кейин бутун ҳафта давомида гаплашишмади. Навбатдаги дам олиш куни уйимизда уларнинг улфатлари тўпланиб қолишиб, қўярда-қўймай яраштириб кетишди. Лекин дадам менга ўша кунлари: «Иккинчи марта ичкиликни оғзингга оладиган бўлсанг, қаттиқ хафа қиламан», деб танбеҳ берди. Танбеҳ беришга берди-ю, аммо ўшандан кейин ўзи билан ўзи бўлиб кетиб, менга унчалик эътибор бермайдиган бўлиб қолди.
– Эҳтимол, бунинг учун бирон жиддийроқ нарса сабаб бўлгандир? – Ўша Сурайё бир куни уйимизга келиб, аямга қаёққаям бориб келамиз, деди. Аям кўнди. Бир зумдаёқ пардоз-андозини жойига қўйди. Чиқиб кетатуриб аям менга: «Даданг сўраса, Сурайё билан бешик тўйига кетишган, дейсан», деб тайинлади. Мен энди унчабунча нарсанинг фарқига етадиган бўлиб қолганман. Аям мабодо бирон жойга индамай кетиб, у ердан кеч ва ширакайф қайтадиган бўлса, дадамнинг ўти чиқиб, ўртада жанжал кўтарилишини яхши биламан. Шунинг учун ҳам бунинг олдини олиш пайидан бўлардим. Айб кўпинча аямда бўлгани учун, мен уни хаспўшлашга, аямнинг ёмонини яшириб, яхшисини оширишга мажбур эдим…
Аямнинг яна бир одати бор эди. У мен билан худди катталардек муомала қиларди. Мени ёшимдаги қиз болаларга айтиб бўлмайдиган, аёлларга алоқадор жиддий гаплардан ҳам хабардор қилиб турар, «Сен менинг ёлғизимсан. Зарур нарсаларни қанчалик эртароқ билиб олсанг, шунчалик яхши бўлади», деб турарди.
Иккаламиз худди сирдош дугона ҳам эдик ва шу боис, ҳақминоҳақми, мен унга барибир ён босардим, ҳимоя қилардим.
Ўша куни дадам ишдан одатдагидек кеч қайтди, лекин аямдан дарак бўлавермади. Овқатимиз стол устида қолиб кетди. Дадам туз тотмади. Айвонга чиқиб олиб, сигарет тутатишдан бўшамади. Менинг ўзим ҳам бўғилиб кетдим. Лекин сир бой бермасликка ҳаракат қиламан. Дадамни ловуллатиб, аямга таҳдид солиб турган нохушликни кучайтириб юборишдан чўчийман. Ўзимни хотиржам тутиб, дадамни юмшатишга уринаман.
– Дадажон… Ичкарига кириб, бирга овқатланайлик… – дейман унга суйкалиб, эркаланиб. – Мен жудаям оч қолдим… Дадам менга мулойим боқиб, бошларимни силайди.
– Ширин қизим, асал қизим… Оч қолган бўлсанг, овқатланиб олақол. Менинг кўнглимга ҳеч нима сиғмай турипти…
– Нега ундай дейсиз, дада? Аям уйда бўлмасалар, ахир мен борман-ку?
– Ҳа, онажоним. Сен борлигинг учун мен ҳам борман. Аянгга қолар кунни худо бошимга солмасин.
– Аямдан хафа бўлманг. У ўзи шунақа, лекин сизни жудаям яхши кўрадилар… Менга ўзлари шундай деганлар.
– Ҳа, аянг мениям, сениям, яна жуда кўпчиликни яхши кўради… Мен дадамни тушунолмайман. Яна эркаланиб, уни қўлларидан ичкарига беозор тортқилайман.
– Хўп, она қизим, хўп, – дейди дадам шундан сўнг менга болаларча бўйсуниб.
Ичкарига кирамиз. Бир-биримизнинг кўнглимиз учун овқат чўқилаган бўламиз. Кейин бир-икки пиёла чой эрмак қилиб, телевизор томоша қиламиз. Вақт ўтказамиз. Икковимиз ҳам жим, лекин дадам ҳам, мен ҳам ўз ўйларимиз билан банд. Мен ҳадикдаман. Ишқилиб, охири бахайр бўлсин, дейман ичимда.
Ўша кеча соат ҳў-ў ўн иккиларда қайтипти аям. Курсида ўтириб кўзим кетиб қолган экан, шовқиндан сапчиб туриб кетдим. Аямнинг кайфи баланд, икки бети ловуллаб турипти.
– Шу пайтгача олиб ўтирган одам ётиб қолишга жой топиб беролмапти-да?! – дейди дадам титраб-қақшаб.
– Ётиб қоламан десам жон дейишарди! – бўш келмайди аям. – Лекин улар мени бошқаларникига ўхшаган одам башара эри бордир, деб андиша қилишди!
Шунда дадамни, биринчи ва охирги марта кўришим эди, аямга тарсаки тортиб юборган. Агар мен ўртага ташланиб, уларни жонжаҳдим билан ажратмаганимда, йиғлаб-ёлвормаганимда, жанжал жудаям катта бўлиб кетарди. Икковларини бир амаллаб тинчитганман. – Бу тарсакинг учун мен сени ҳеч қачон кечирмайман,–деди аям. Дадам ҳам ўз ўрнида, кўнглидагини очиқ айтган ўшанда:
– Сен битта тарсакини кечиролмаган жойингда, мен ифлос хиёнатни кечиришим керакми?!
Мен кейинроқ ана шу «ифлос хиёнат» деган сўзнинг маъносини ва бу нарса кечирим учун мутлақо нолойиқ эканлигини билганман. Дадам уйимиздан кетиб қолмаганини ва совуқроқ бўлса-да, ҳарқалай аям билан яшайверганини ҳисобга олсак… ё дадам бу нарсани аямнинг бўйнига қўёлмаган, ё бўлмаса, ичкиликдан, муҳтожликдан у ўз ориятини қўлдан бой берган одам эди. Мен билиб қолганман. Аям чиндан ҳам… Бир куни мен унга астойдил:
– Ая, нега шундай қиласиз? Мен сизни ёмон кўриб қоляпман,дедим.
Шунда у ўз ҳасратини тўкиб, ўзини оқлаган бўлди:
– Бу хиёнат эмас, қизим. Даданг мен билан истаса яшасин, истамаса уйдан бош олиб чиқиб кетсин. Яширмайман, у яхши инсон. Лекин мен уни барибир сева олмадим. Ахир мен ҳам инсонман-ку, мен ҳам оламга бир марта яшаш учун келганман. Мен юз йил умр кўрган чоғимда ҳам ўз муҳаббатимни қидираман. Истаган жойимга бораман, кўнглим тортган эркак билан ҳамсуҳбат бўламан. Бу менинг ишим, менинг шахсий ишим. Сен ҳам мени ёмон кўриб қолишинг мумкин. Лекин бунинг учун мен сендан ранжимайман. Сен ҳам энди ўз эркинг, ўз фикрларинг билан яшашга ҳақлисан, қизим.
– Барибир сизни тушунмаяпман. Ахир, ҳамма сизга ўхшаб хоҳлаган ишини қилиб юраверса… уйлар бузилиб кетиб, дадалар қаерга боришади? Болалар қаерга боришади?
– Сен ҳамманиям мендақа бахтиқаро деб ўйлама, қизим,– кечагидек кўз олдимда турипти, аям шундай дея чуқур оҳ тортди, рўмолчаси билан шашқатор кўз ёшларини артди. – Бу дунё ўзи шундай экан. Ҳеч ким бўйи бўйига тенг, чиройи чиройига тенг одамни тополмаган, дейишади. Лекин мен бунисига чидолмайман. Худо мени чиройли қилиб, арзанда қилиб яратиптими, бас, мен шунга яраша чиройли кийинишим, чиройли еб-ичишим, арзанда бўлиб яшашим керак. Даданг эса мен учун бу шароитни икки дунёда ҳам яратиб беролмайди!
Рости гап, аям авваллари бунчалик аламзада эмас эди. Дадамни ҳарқалай ҳурмат қиларди. Топиб-тутиб келганига шукр қилиб яшарди. Ўшандаям ишламас эди, лекин кийинишда, юриш-туришда бошқалардан кам жойи йўқ эди. Нимаям бўлиб, бирданига шу кўйга тушиб қолди. Айниқса, Сурайё пайдо бўлгандан кейин…
Яна Сурайё… Хуршида ҳофиз Мумтоз билан боғлиқ ўша воқеадан кейин ундан батамом юз ўгирган эди-ку? Сурайё яна қаердан пайдо бўлиб қолди?
– Тахмина, ўша… сенга тилло узук ҳадя этган Сурайё аянг билан жудаям қалинмиди?
– Ҳа. Ҳали айтдим-ку, тез-тез келиб турарди деб. Аммо у уйимизга биринчи марта кириб келганда жудаям ғалати бўлган. Аям уни ичкарига қўйгиси йўқ эди.
– Нега?
– Аввалига тушунолмадим. Икковлари остонада бир-бирларига тикилишиб, жим қолишди. Кейин Сурайё: «Сенга нима бўлди, Хуршида? Мени танимаяпсанми?» – деди. «Сени танимай бўлармиди? Лекин… нега келдинг? Мен сени унутиб юборувдим», деди аям авзойи алланечук ўзгариб. «Қўйсанг-чи, у гапларга минг йил бўлди. Ўртоқчилигимиз йўқолмасин деб, мана, сени қидириб келдим», деди Сурайё аям томон қучоқ очиб яқинлашаркан. Шундан кейин аям у билан ноилож кўришди. Сурайё мени худди узоқдан келган қариндошидай бағрига босиб, ўпиб эркалади.
Ўшанда аям икковлари ичкарида анча ўтириб қолишди. Ораларида нима гап ўтганидан бехабарман. Менинг қулоғимга қуйилиб қолгани фақат шу бўлганки, Сурайё Тошкентга кетиб қолган экан. Ўшетта раққоса бўлиб ишлапти. Яқинда яна Қўқонга қайтиб келипти. Ҳозир бекорчи эмиш.
Кейинроқ аям менга Сурайё ҳақида гапириб берган. «У билан бир вақтлар қалин дугона эдик. Кейин икковимиз ҳам тошкентлик бир йигитни яхши кўриб қолиб, бир-биримиз билан юз кўришмас бўлиб кетувдик. Сурайё, билмадим, ростми-ёлғонми, ўша йигитга турмушга чиққан экан, орадан ўн йилча ўтиб, ажралишипти», деди. – Ўшанда… Ўша йигит нега сизни танламаган?–деб сўрадим аямдан.
– Мен дугонам Сурайёнинг бахтини деб, у йигитдан воз кечганман… – Дадамни-чи? Дадамниям яхши кўриб текканмисиз? – сўраганман ундан.
– Дадангга… Даданг иккаламиз болаликдан бир жойда ўсганмиз. Бир-биримизни яхши билардик. Яхши кўриш-кўрмаслик, деган нарсага ҳожат йўқ эди. Осонгина иккаламиз турмуш қуриб қўя қолдик.
Мен шунда бундан анча олдин, аям «бешик тўйи» баҳона уйга кеч қайтиб, дадам икковлари уришиб қолган куни айтган гапларини эсладим: «Мен уни барибир сева олмадим».
– Тахмина… сендан яна бир нарсани сўрамоқчиман.
У менга ажабланиш назари билан қараб қўйди.
– Нима бало, Собир ака, сиз мени «допрос» қилаётганингиз йўқми?
– Нималар деяпсан. Биз ахир, энди қалинлашиб қолдик-ку?
– Қалинлашиб? – Тахмина одатдагидек чиройли жилмайиб қўйди.–Қалинлашиб деган нарсани нотўғри тушунаркансиз.
– Нега энди? Биз бир-биримизга эски таниш чиқиб қолганимиз, бир-биримизга юрагимизни бемалол ёзиб ўлтирганимиз ҳисоб эмасми? – Йўқ. Ҳисоб эмас,–деди Тахмина менга яна хиёл синовчан назар билан, ҳамон ширин табассумда боқиб.–Бизда қалинлашиш деган гап бошқача маъно беради.
– Тушунмадим… – ўзимни яна жўрттага гўлликка соламан.
Бироқ Тахмина мени яхши тушуниб турипти. Ўртамизда бўлаётган гапларнинг ҳаммасини элакдан ўтказиб турганлигимни ҳам, бироқ унга билдираётган муносабатимнинг чиндан ҳам самимий эканлигини, мен унга қандайдир яхшилик истаётганим, ўзига оид саволларим эса ана шу яхшилик учун зарурлигини ҳам билиб турибди.
Фақат ундаги ёввойи табиат, одамга, ҳаётга нисбатан қон-қонига сингиб кетган ишончсизлик, дағаллик ва андишасизлик хислатлари, қолаверса, кетма-кет бўшатилган қадаҳларнинг ҳамон эҳтирослар торини чертиб турганлиги уни беихтиёр чалғитиб қўймоқда.
– Сиз ўзингизни гўлликка солманг, – хотиржам жавоб берди у. – Юрагингиз гумириб турибди, мени билмайди дейсизми…
– Бу гапни қўй, Тахмина.
– Йўқ. Сиз ким бўлсангиз ҳам, барибир эркак кишисиз. Ёш эркаксиз. Томирларингизда эркаклик қони оқаётган бўлса… – у энди қиқирлаб кулиб қўйди.
– Сен ўзингча ҳақсан, албатта. Лекин мен ўз эҳтиросларимни жиловлаб олган эркакман.
– Тавба, мен бунақасини энди кўришим, – Тахмина шундай дея ёстиққа бош қўйиб, оёқларини баҳузур узатиб юборди. Шунда халат этаклари бирмунча йиғиштирилиб қолиб… мўъжиза гўзаллик яна манаман дея кўзга ташланди. Сиз мендан нимадир сўрамоқчи эдингиз… – Сен ҳали уйимизга ҳамма касофатларни дяд Доник бошлаб келди дединг…
– У дўзахини тилга олмаган яхши, – сўзимни бўлди Тахмина.–Қўйнимизга илон бўлиб кирган экан у.
Мен уни қўшимча савол билан чалғитиб қўйишдан чўчиб, сукут сақладим.
VIII
– Дони дастлаб кириб келган куни ҳозир ҳам ёдимда, – сўзида давом этди чалқанча тушиб ётган Тахмина энди мен томонга ёнбошлаб. Шу аснода у очиқ қолган сонларини халатининг пеши билан ёпиброқ қўйди. – Ярим кечада аям иккаласи жудаям маст дадамни кўтаркўтар қилиб олиб келишди. Ўзлариям маст, оёқда зўрға туришибди. Аям уни менга «дяд Доник» деб таништирди. У одам мени, жудаям ширин қиз экан, деб мақтади. Чўнтагидан битта бели букилмаган юз сўмлик чиқариб, қўлимга тутқазди (дадамнинг бир ойлик иш ҳақи!) Нима қиларимни билмай турувдим, аям: «Бери, бери. Отныне дяд Доник наш близкий друг, не надо стесняться», деди.
Шундан кейин аям унга шу ерда тунаб қолишни таклиф қилди. Лекин дяд Доник рози бўлмади.
– Бугун эмас. Келгуси сафар албатта қоламан, – деди у менга зимдан кўз қирини ташлаб қўяркан. – Собир жўрамни эҳтиёт қилинглар. Эртага ўзим ундан хабар оламан.
Янги танишимиз қайтиб чиқиб кетаркан, аям унга яна эргашди: – Сизни кузатиб қўяман.
– Йўқ, йўқ, сиз энди дам олинг, Хуршида, – эътироз билдирди дяд Доник.
Бироқ аям кўнмади, «ташқаригача холос» деб туриб олди. Чиқиб кетишди. Мен шошиб айвонга ўтдим. Кўчада машина кутиб турарди. Мени ҳайрон қилган нарса шу бўлдики, улар тўртинчи қаватдан пастга тушиб кўрингунларича орадан бир дунё вақт ўтиб кетди…
Ростдан ҳам дяд Доник ўша кундан бошлаб биз учун энг яқин, энг меҳрибон, энг ғамхўр киши бўлиб қолди. Менинг назаримда, у гўё осмондан тушиб қолгандек эди. Дяд Доник бошқаларга сираям ўхшамайдиган, доимо кулиб турадиган, фақатгина яхшилик келтирадиган, у пайдо бўлган жойдан ёмонлик деган нарса қўрқиб қочиб кетадиган, дунёда энг бой, энг сахий, чўнтаклари ҳамиша совға-саломларга тўлибтошиб юрадиган бошқача бир одам эди. Шундай одамни яхши кўрмай бўладими, шундай одамга ишонмай бўлармиди?
Дяд Доник туфайли аямнинг дадам билан муносабатларида илиқлик пайдо бўла бошлади. Аям энди уни ҳуда-беҳудага жеркимайдиган, топиш-тутиши билан қизиқмайдиган, унча-мунча нарсага ундан ранжимайдиган бўлиб қолди. Уйимизда бўладиган зиёфатлар чоғида ҳатто, «менинг беминнат дастёрим», деб ўз ҳолича уни эркалаб қўядиган одат ҳам чиқарди.
Дяд Доник, айниқса, менга ўзини жудаям меҳрибон қилиб кўрсатарди. Икки-уч кун кўришмай қолсак борми, уйимизга албатта мен учун аталган совға-саломлар билан кириб келар эди. Белимдан тутиб даст кўтарарди-да, икки бетимдан ўпиб-ўпиб: «Менинг Тахминочкам, сени жудаям соғиниб кетдим!»–деб эркаларди. Баъзан-баъзан мактабимизга ўз машинасида олиб бориб, олиб келадиган ҳам бўлди. Йўл-йўлакай дўконларга олиб кирарди. Истаган нарсамни олиб берарди. Мен ҳам энди унга кўникиб, уни ўз дадамдай яхши кўриб қолувдим. Аямга ўхшаб мен ҳам ундан ийманмайдиган, кўнглимдаги нарсани очиқ айтаверадиган бўлгандим. Аям универмагда упа-элик сотарди. Дяд Доникдан аввалги танишлари уни шу ерга жойлаштириб қўйишган эди. Бир куни менинг иштирокимда дяд Доник аям билан ана шу масалада гап юритди.
– Хуршида, сиз шу ишингизни йиғиштириб қўйсангиз қандай бўларкин?
– Қўйсангиз-чи, Доник, шунча йилдан бери Собирингизга уй чўриси бўлиб келганим етар. Бетон қафасда ўтиравериб рангларим заъфарон тортиб кетди. Ҳозир энди ана шу иш баҳона тоза ҳавода уни-буни кўриб, кўнглим ёзилиб юрипти…
– Мен сизга тоза ҳавода кўпроқ юрадиган бошқа иш топиб бераман. Тагингизда машина, шопири минан, ёнингизга энг яқин дугонангиз Сурайёни олволасиз.
– Вой, қандай яхши! – қувониб кетди аям. – Даромадиям ёмон эмасдир?
– Уёғини ўзим ҳал қиламан. Так что, давайте, эртагаёқ ишдан расчёт қилиб, Сурайё икковларинг олдимга ўтинглар.
– Бўпти. Лекин нима иш қилишимизни айтмадингиз-ку?
– Буниси кейин. Қулоққа айтилади… – дяд Доник шундай дея менга қараб қўйди-да, яна қўшимча қилди: – Тахминадан хавотир олманг. Уйда ёлғиз қолиб зериккудек бўлса, уни ўзим билан бирга олиб юраман. Менинг жўрам Собир билан эса ишларинг бўлмасин. У ҳозир Машраб қаландар, қаерда ва нима билан овуниб юрсаюраверсин. Унга ҳам ўзим кўз-қулоқ бўлиб тураман.
Шундай қилиб, аям универмагдаги ишини йиғиштирди. Ростдан ҳам Сурайё икковлари шахсий «Жигули»да юрадиган бўлишди. Шопирлари Мелиқўзи деган бир йигит эди, икки гапнинг бирида «аканг қоқиндиқ» деб туриши ҳечам эсимдан чиқмайди.
Аямнинг дадамгаям, менгаям тушунтиришича, Сурайё икковларини дяд Доник ўз ишхонасига назоратчи қилиб олипти. Булар «точкаматочка» юришиб қанча бензин пулга, қанча бензин талонга сотиляпти, ўғирлик бўляптими-йўқми, шуларни текширишармиш.
Мен эҳтимол шундайдир, деб ўйлайман. Лекин дяд Доник «қулоққа айтилади» деган асосий ишлари нимадан иборатлигини билолмай қолавердим. Дадам эса, аямни яна Сурайё билан бирга юриб, бирга ишлашини эшитгандаёқ жаҳли қўзғаб: «Бу иш яхшиликка олиб бормайди», деди. Лекин дяд Доникка индолмади, аламини ичига ютди. Биз учун сезиларли янгилик шу бўлдики, аям бензинфурушларга «назоратчи»ликка ўтганидан кейин пулимиз кўпайиб қолди. Аям энди катта-катта харид қиладиган, ўзигаям, менгаям қимматбаҳо кийимкечаклар сотиб оладиган бўлди. Ҳатто дадамга Австрия пальтоси билан бошига норка телпак олиб берди. Лекин дадам бу нарсаларни бир мартагина кўчага кийиб чиқиб, маст ҳолда йўқотиб келганидан кейин аям унга тамоман қарамайдиган бўлиб қолди.
Шанба-якшанба кунлари бизникида «праздник» бўлиб кетарди. Уйимизда янги-янги, бир-биридан чиройли, ёш-ёш қиз-жувонлар тўпланадиган бўлиб қолди. Улар кўпинча «аканг қоқиндиқ»нинг машинасида келиб-кетишарди. Кечқурунга бориб дяд Доник ўзининг бир-иккита катталари билан кириб келишар ва ҳалигилар билан тонготар маишатлар бошланиб кетарди.
Мен уларнинг атрофида ўралашиб юраверардим. Кўнглим тусаганда ҳатто вино ёки шампан ичишим, ғалати-ғалати видеофильмларни, эркагу аёлларнинг бир-бирларига ёпишиб ўйинга тушишларини истаганимча томоша қилишим мумкин эди. Дадам бечора жуда тез маст бўлиб қолар, уни дарров айвонга олиб чиқиб ётқизиб қўйишарди. – Нега энди ётоқхонага эмас? – жўрттага сўрайман Тахминадан. – Аям билан дадам ётадиган каравот… меҳмонлар учун ажратиларди. У ерга тез-тез кириб-чиқиб туришарди.
– Ишқилиб сен ётадиган хонага киришмасмиди?..
– Нималар деяпсиз, Собир ака? Мен бунга йўл қўярмидим, – жиддий жавоб қайтарди Тахмина. – Аям ҳам ҳар қандай шароитда бўлмасин, менга кўз-қулоқ бўлиб турарди. Менинг олдимга фақат дяд Доник кириши мумкин эди. «Мендан сираям уялма, бемалол ечиниб ётавер», дерди у. Устимни ёпиб, сочларимни силаб, пешонамдан ўпиб-эркалатиб, кейин чиқиб кетарди.
Аям мени ана шундай тонготар маишатларга, бу ўтиришларда эркагу аёллар ўртасида юз берадиган муносабатларга бефарқ бўлишни ўргатди. Бу нарсалардан ўзимга тегишли хулоса чиқаришим, яшашни, яшагандаям чиройли яшашни ўрганишим лозимлигини қайта-қайта таъкидларди. «Дяд Доникни эса сен тўғри тушунишинг, унинг қилиқларига ҳайрон бўлмаслигинг керак, – дерди аям. – Унинг ишиям, бунчалик катта пул топишининг ўзиям жуда оғир. У азбаройи ҳордиқ чиқариш, чарчоғини ёзиш учун шунақа ўтиришларни ёқтиради. Бу унинг шахсий иши, бунинг бизга сираям алоқаси йўқ. Дяд Доник бизнинг энг яқин одамимиз. Биз ҳамиша дяд Доникни деймиз. Агар у бўлмаганда, дадангни бу аҳволи билан икковимиз кўчага чиқиб, гадойчилик қилиб юрган бўлардик».
Аямнинг бу гаплари менинг қон-қонимга, онгимга сингиб кетган эди. Лекин фақат бир нарса менда ўз-ўзидан савол туғдирарди: аям билан дяд Доник ўртасидаги шахсий муносабатлар чегараси қаердан ўтаркин? Аям мабодо уни яхши кўрган ва у билан энг яқин алоқаларда бўлган тақдирда, нега дяд Доникни бошқалардан рашк қилмайди? Нима учун ҳар ҳафта унинг қўлтиғига янги-янги аёлларни тиқиб қўйяпти? Бу саволимга, ниҳоят бир куни улар ўртасидаги пинҳона гап-сўз тасодифан қулоғимга чалиниб қолиб, ишонарли жавоб топганман:
– Доник, сиз тобора ҳаддингиздан ошяпсиз.
– Нималар деяпсиз, жоним, гуноҳим бўлса айтаверинг, айтган нархингизга сотиб оламан.
– Ўзингиз биласиз-ку, ахир, сизни яхши кўраман…
– Бунга шубҳам йўқ. Мен ҳам сизни яхши кўраман…
– Ундай бўлса, нега мени унутиб қўйяпсиз? Сизни рашк қилавериб, ўлиб бўляпман.
– Хуршида, мени десангиз, рашк деган нарсани унутинг. Хизматимни қилаверинг, кам бўлмайсиз.
– Менга энди мол-дунё керак эмас. Ўзингиз кераксиз.
– Бўпти, бўпти. Келаётган ҳафта меҳмон чақирманг. Икковимиз шаҳардан ташқарига чиқиб кетамиз.
– Ана шундай, Собир ака. Бунисидан ҳам хабар топганман…
Тахмина шундай дея жимиб қолди. Яна чалқанча тушиб, қўлларини боши устига олгунча, кўзларини мулойим юмди. Мен ҳам энди бир дам ўз хаёлларимга берилдим. Кўча томондан автомашиналарнинг гувиллаб ўтиши ҳам тингандек эди. Қаердандир кетма-кет узилган иккита ўқ овози эшитилди. Бир пайтдан кейин сигнал бериб ё тез ёрдам, ё милиция машинаси ўтиб кетди. Унинг кетидан эса уй ертўласидами ё том тарафданми мов бўлган мушукларнинг гўдак ноласидек чўзиқ, бироқ нохуш чинқиришлари чиқиб қолди.
– Мен учун дунёда шундан хунукроқ овоз бўлмаса керак, дедим ўзимча.
Тахмина кўзларини очган ҳолда майин жилмайди:
– Эҳтимол, улар учун дунёда энг лаззатли нола шу бўлса-чи?.. Унинг бу гапидан ичимда беихтиёр кулиб қўйдим.
Лекин индамадим. Яна ўйларимни Тахминанинг Дони ҳақидаги ҳикояси банд этди.
«У дўзахини тилга олмаган яхши. Қўйнимизга илон бўлиб кирган экан у». Тахмина ҳали шундай деганда яна нималарни назарда тутган эди? Унинг гўё анордек эзғиланган, шарбати сўриб олиниб, қонталаш қилинган юрагида яна қандай жароҳатлар пинҳон турипти?
Ногоҳ Тахмина яна ёстиқдан бош кўтарди.
– Собир ака, мен сизга ишонаман. Ўртамиздаги гаплар шу ерда қолиб кетсин. Умримда биринчи марта сизга ёриляпман…
– Мендан кўнглинг тўқ бўлсин, Тахмина. Агар чиндан ҳам менга ўз ҳасратларингни ёзиб, бундан оз-моз енгиллик тортаётган бўлсанг, мен учун шунинг ўзи бас…
– Мен… Бу ҳақда гапиришга тилим ожизлик қилади. – Тахмина ўз ҳикоясида давом этди. – Лекин пешонамга битилганини кўрмасдан иложим йўқ экан. Охири шундай бўлиб чиқиши кимнинг хаёлига ҳам келипти дейсиз? Ҳали айтдим-ку, дяд Доник мен учун дунёдаги энг яхши инсон бўлиб туюлган эди. Мен уни ўз дадамдек, баъзан эса, ҳатто, ундан ортиқроқ кўрардим. Кўнглимдаги нимаики гапим бўлса, нимаики орзуим бўлса, нимаики хоҳиш-истагим бўлса, ундан ҳечам ийманмай айтаверардим. Чунки мен унга ўз дадамга ишонгандай ишонардим. Дадамнинг қўлидан келмайдиган ишлар дяд Доникнинг қўлидан келиши аниқлигидан мен унга, ҳатто, кўпроқ ишонардим. Уни кўпроқ ҳурмат қилардим, кўпроқ севардим. Шу боис мен унга аям билан ўзаро алоқалари ҳақида бирон нима дейишга, дейиш эмас, ҳатто ўйлашга, хаёлга келтиришга чўчирдим, қўрқардим. Бунга ҳатто ишонгим ҳам келмас эди…
Дяд Доник уйимизга биринчи марта кириб келган ўша кундан кейин орадан икки йилдан ортиқроқ вақт ўтди. Ана шу вақт ичида у мени худди қўлга ўргатилиб, қўлтиққа солиб юриладиган қушдек қилиб олган экан, буни ўзим ҳам сезмай қолибман. Кейин билсам, у мисоли афсунгардек иш тутган. Мени жуда эҳтиёткорлик билан, аста-секинлик билан авраб-алдаб ўзига ром қилиб борган.
Баъзан-баъзан у билан бирга ўтказилган вақтларим ёдимга тушади. Шунда унинг менга кўрсатган ғалати-ғалати илтифотлари, мен учун у пайтлар аллақандай ёқимли, лекин тушунилиши қийин бўлган гап-сўзлари, қилиқлари устида бош қотириб қоламан. Кейинроқ юз берган фожианинг қандай қилиб етилганини тасаввур қилишга уринаман…
Дадамнинг ўлимидан кейин аям билан дяд Доник ўзаро маслаҳатлашиб, Қўқондан Фарғонага кўчиб ўтадиган бўлиб қолдик. Мактабимиз яхшилигини, бу ерлик дугоналаримдан ажралишни истамаслигимни баҳона қилиб, аямдан нега энди кўчишимиз зарур бўлиб қолганини сўрадим. Шунда аям:
– Сени ҳали кўп нарсага ақлинг етмайди, болам. Биз тўғримизда майда-чуйда гаплар кўпайиб кетяпти… Ҳаммасининг юзи қурсин. Бизни кўришолмайди, – деди. Кейин яна қўшиб қўйди: – Дяд Доникнинг катта ишхонаси ҳам Фарғонада. У кўпроқ вақтини ўша ерда ўтказади. Кейин мениям бир ишга «оформит» қилдириб қўйди… – Сурайё ҳам сиз билан бирга борадими? – қизиқиб сўрадим ундан.
– Йўқ, – деди аям, – Сурайё энди ишламайдиган бўлди. Лекин бизникига бориб-келиб туради.
Шундай қилиб, биз энди фарғоналик бўлиб қолдик. Бу ердаям дяд Доник бизникига худди ўз уйидагидек келиб-кетадиган бўлди. Яна худди аввалгидек, тирикчилигимиз асосан унинг бўйнида эди. Аям эса номигагина уч-тўрт соатга қаергаям бориб келар, унинг маоши ёки даромади тўғрисида умуман оғиз очилмасди. Мени эса мактабга бошқа юбормай қўйишди. «Саккизни битирдинг, бас. Кейинроқ ўзим аттестат тўғрилаб бераман, истаган институтингда ўқийсан», – деб ваъда берди дяд Доник. Бу таклиф ўзимгаям жуда маъқул тушди. Энди бегона мактабда ўқишга юрагим дов бермай турувди ўзи.
Бу ердаги уйимизда ҳам худди Қўқондаги сингари тез-тез меҳмонлар тўпланадиган, тонготар зиёфатлар, маишатлар ташкил қилинадиган бўлиб қолди. Шанба кириб келди дегунча бўлмай, машинасини қизларга тўлдириб «аканг қоқиндиқ» кириб келарди.
Мени энди уйимизда нималар бўлаётгани қизиқтирмай қўйди. Секс фильмлар ҳам, маст-аласт эркак, аёлларнинг ҳар хил қилиқлари ҳам, аям ким билан нима иш қиляпти-ю, дяд Доник ким билан нима иш қиляпти ёки ҳатто улар иккаласи ётоққа бирга кириб кетишсаям – бу нарсаларнинг ҳаммасига бефарқ бўлиб қолган эдим.
Менинг қиладиган ишим энди соатлаб ойна олдида ўтирволиб, ўзимга оро беришдан, айниқса, дяд Доник олиб берган бир-биридан чиройли кийимларимни кийиб олиб, ўзимни ўзим томоша қилишдан, ширин-ширин ўй-хаёллар суришдан иборат эди, холос.
Уйимиздаги зиёфат чоғларида баъзан росаям шинам кийиниб, меҳмонлар олдига чиқадиган бўлсам, ҳамманинг кўзи ҳасад ўтидан ёниб кетарди. «Хуршида, эҳтиёт бўл, Тахминанг бу дунёнинг қизи эмас», деб қўйишарди. Шунда мен ҳамма-ҳаммаси учун миннатдорчилик маъносида тўрда менинг ҳусну жамолимга, қадду бастимга маҳлиё бўлиб ўтирган дяд Доникнинг олдига борар эдим, унинг бўйнига осилиб юз-кўзларидан ўпиб-ўпиб олардим. Дяд Доник ҳам менинг юзларимдан, бўйниларимдан ҳидлаб-ҳидлаб, ўпиб-ўпиб оларди. Аям эса бизни ҳавас билан, ифтихор билан кузатиб ўтирар, баъзан эса ҳаяжонини яширолмай қарсак чалиб қўярди.
Дяд Доник тез-тез Тошкентга қатнаб турар эди. У ерда нима иш қилишидан хабарим йўқ. Биз учун энг муҳими, ёз ойлари машина билан боргудек бўлса, мени, аямни ва Сурайёни ҳам ўзи билан бирга олиб кетарди. Лекин биз Тошкентгача бормасдик, йўлда қолар эдик.
– Бу нима деганинг? – ажабланиб сўрайман ундан.
– Оҳангаронга ўтишдаги катта довон бор-ку, ўшеттаги тоғли қишлоқлардан бирида дяд Доникнинг Ато деган тожик ўртоғи бўларди. – Тахмина шундай дея хиёл жилмайиб қўйди.–Худди айиқнинг ўзи дейсиз. Бир марта кўкрагининг жунини кўриб қолиб, лабларимга учуқ тошиб кетган, олдига пўстак ёпиштириб олганми-ей… Дяд Доник бизни ана шу тожик ўртоғиникида қолдириб, ўзи Тошкентга ўтиб кетарди. У ердан қайтганидан кейин ҳам ўша ерда бир-икки кун дам олардик. Эҳтимол биларсиз, у жойнинг ҳавосидан тўйиб нафас олмаган, ёзда тишни зирқиратадиган булоқ сувларидан қониб ичмаган одам бу дунёю у дунё армонда қолади. Қайси тарафга қараманг, осмонларга туташиб кетган тоғлар, ям-яшил дарахтзорлар, булбуллар тиним билмай сайраб туради.
Машинада довондан ўтиб бораётиб пастга томон қараганмисиз? Юрагингиз ваҳима олади. Худо кўрсатмасин, ўша тепаликдан мабодо қулаб кетсангиз борми… Мен бу даҳшатни кўз олдимга келтиролмайман. Ҳар сафар ўша жойлардан ўтадиган бўлсак, аям раҳматли шопиримиз Мелиқўзининг елкасидан чангаллаб оларди. «Секинроқ ҳайданг, секинроқ», деявериб, жиғимизга тегарди. Шунда дяд Доник: «Хотиржам бўлинг. Бизнинг «Тойота» ҳеч вақт подводит қилмайди», дерди. Кейин пастликларга, дарахтларга кўмилиб элас-элас кўринаётган ҳаккамдуккам уйларга, ўртада симобдай оқариб, илонизи бўлиб оқаётган дарёга ишора қилиб, «Атонинг подшолигига ҳам яқинлашиб қолдик», деб қўярди. Ато ўша ердаги ўрмон хўжалигининг қўриқчиси экан. Девори тошдан кўтарилган уч хонали уйда бир ўзи яшаркан. Дастлаб борганимизда: «Хотинингиз, бола-чақаларингиз қаерда?» – деб сўраб қўйиб, хижолатларга қолганмиз. «Менга чидайдиган хотин бу дунёда йўқ. Ўлдириб қўйиб, қамалиб кетишдан қўрқаман», деган. Лекин Сурайё ҳам кейин уни боплади. У билан ўнта қўйга шартлашиб, ютиб чиқди. Ато тожикни икки кундаёқ пўстлоқ қилиб арчиб ташлади. Қайтишимизда Сурайё, қўйларинг керак эмас, деди, ҳаммасини бозор нархида ҳисоблаб, пулини қуртдек санаб олди. Ўша-ўша, қачон Сурайё билан бирга бормайлик, Атонинг оғзи қулоғида, бизни ўтқазгани жой тополмай қолади. Ҳали қўй сўйиб келаётган, ҳали каклик ёки бедана гўштидан кабоб қилаётган… Бир сафар борганимизда, аям эрталабдан иситмалаб қолди. Кечқурун дарё бўйида бўлувдик, дяд Доник икковлари мастлик билан муздек сувда чўмилишган эди.
Ато аллақандай ўтлардан чой дамлаб бериб, аямни ўзи даволайдиган, Сурайё ҳам улар билан қоладиган бўлди. Эртасига саҳар йўлга чиқишимиз лозим эди. Мелиқўзи машинани бугун ювиб-нетиб, йўлга ҳозирлайман, деди. Биз эса, дяд Доник иккимиз дарёдан хонбалиқ тутиб келтирадиган бўлдик.
Ов учун керакли нарсаларнинг ҳаммасини дяд Доникнинг ўзи ҳозирлади. Ҳатто магнитофон ҳам олволдик. Чиройли спорт кийимларимизни кийиб чиқиб кетдик. «Биздан хавотир олманглар, кечга яқин қайтамиз», деди дяд Доник қолаётганларга.
Балиқ кўпроқ бўладиган жой олис экан, дарё ёқалаб бир соатларча йўл юрдик. Тошлоқ, баланд-пастлик ва бутазорлардан ўтиб бордик. Бир сайҳонликда дарё анча тинчланиб ўтар экан, ўша ерда тўхтадик. Чор атроф қуюқ чангалзор, худди одамзод оёғи етмаган жойларга ўхшайди. Қушларнинг сайраши шунақаям авжидаки, овоз чиқарсангиз ютиб юборгудек. Дяд Доник бир четга адёл тўшади, сумкадан нон, яхна гўшт, коньяк ва шоколадлар чиқариб, устини сочиқ билан ёпиб қўйди.
– Ов ҳам ўз ўрнида, маишат ҳам ўз ўрнида,– деди у.– Худо хоҳласа, бугун шундай дам олайликки, бир умр эсингда қолсин, Тахминочка! – Кейин тоғ чўққилари устидан ошиб ўтиб, чарақлаб турган офтобга ишора қилди: – Мана, ҳавоям исиб боряпти. Спортивкангни ечиб қўйсанг ҳам бўлаверади…
Дяд Доник ўзи ҳам ечиниб, битта плавкада қолди. Шунда унинг анча бўғриқиб турганини сездим-у, лекин эътибор бермадим. Бундай нарсаларни видеоларда кўравериб кўзим қотиб қолган. «У ахир эркак киши-да», деб қўйдим ўзимча. Кейин мен ҳам ҳеч қандай ўй-хаёлга бормаган ҳолда ечина қолдим. Дяд Доник менинг жуссамни чўмилиш кийимида биринчи марта кўриши эди. Сонларимга, белим, кўкракларимга тикилганча шам қотиб қолди.
– Тахминочка, зап чиройлисан-да!–деди у ўзини тутолмай.–Бу сенинг бахтинг. Худо берган бахтинг.
Мен унга жавобан кулиб қўя қолдим. Кейин қармоқларни тахтлаб, балиқ тутишга киришдик.
Балиқ овиям осон иш эмас экан. Сув кечавериб, сувга тикилавериб қон бўлиб кетдим. Дяд Доник буни сезиб турипти, лекин «яна озгина сабр қил, Тахминочка. Ҳолдан тойсанг, кейин мириқиб дам оласан», деб қўяди. Икки-уч соатча уриниб, ўнтагина бодрингдай-бодрингдай балиқ илинтирибмиз.