Булар ўз йўли билан.
Назир Сафаровнинг романи ҳозирги ҳолатида ҳам адабиётимизнинг олтин хазинасига кирган Ойбекнинг «Болалик», Садриддин Айнийнинг «Эсдаликлар», Ғафур Ғуломнинг «Шум бола», Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўтмишдан эртаклар», Мўминжон Муҳаммаджоновнинг «Турмуш уринишлари» сингари сертўлқин ва ҳаётга бой асарлари қаторидан муносиб ўрин олади, албатта. Чунки булар кечаги тарихимизнинг эҳтиросли тўлқинларидир.
КУНЛАР ВА ОДАМЛАР
Саид Аҳмад «Қирқ беш кун» деб аталган романи билан ўн йиллик меҳнатининг самараси – «Уфқ» трилогиясига сўнг нуқтани қўйди. Эсингизда бўлса, ёзувчи трилогиянинг биринчи нашр этилган китоби хотимасида шундай сўзларни ёзган эди: «Ерни кўз ёши эмас, пешона тери яшнатган. Инсоннинг ҳаётдан илинжи кўп. Ноумид шайтон, дейдилар. Кўнгилга тасалли берувчи, одамни ҳамиша оёққа турғизувчи, ўйлатувчи, курашга чорловчи чигал жумбоқлар кўп бу оламда». Саид Аҳмад «Қирқ беш кун»нинг марказига ҳам мана шундай инсонни курашга чорловчи бир қатор чигал жумбоқларни қўяди.
Роман бошида биз урушдан илгариги осуда, ариқлар жилдираб оқиб турган, толлар қуюқ соя ташлаган, саратон офтобида ҳансираб ётган ўша таниш Зириллама қишлоғига кириб борамиз. Димоқларимизга ҳандалак ҳиди урилади. Лекин бу алдамчи сокинлик. Сал ўтмай қишлоқдан йиғи чиқади. Қишлоқ аҳли азага шошилади. Қишлоқнинг бошқа бир ерида эса кучини қаерга қўйишни билмаган жўмард паҳлавон Азизхон қорнига дарвоза тавақасини қўйиб, устидан болаларни от миндириб ўтказади, ғазабидан кўкариб кетган аравакашларнинг бирини у ёққа, бирини бу ёққа отиб ишкал чиқаради, Икромжонлар ҳовлисида эса Турсунбой пашшага таланиб такасалтанглик билан ухлаб ётади, унинг қилиқларида бўлажак қочоқнинг барча иллатлари ниш уриб туради, ёзувчи унинг равишрафторини беқиёс бир нафрат билан тасвирлайди. Шундан сўнг адиб бизни аста-секин трилогиянинг бу китоби учун бош қаҳрамон қилиб танланган Азизхоннинг ҳаёти ичига олиб кира бошлайди. Азизхон романнинг илгари чиққан китобларида бизга урушда фидокорлик кўрсатган, Қаҳрамон унвонига сазовор бўлган, бутун Фарғонанинг фахрига айланган инсон сифатида таниш эди. «Қирқ беш кун»да адиб шу қаҳрамон йигитнинг биографиясига чуқур киради. Унинг инсон сифатида шаклланиш жараёнларини атрофлича очади, шахс характерининг тиклана бориш қонуниятларини бадиий таҳлил қилади. Халқимизда йигит киши ўзини маърака-майдонда кўрсатади, деган гап бор. Ёзувчи трилогиянинг барча қисмларида мана шу ҳаётий фикрга қатъий амал қилади. Унинг барча қаҳрамонлари ўзларини, ўзларидаги оддий, лекин оддийлигида кўркам маънавий фазилатларини қурилишларда, янги ерларни очишда, оғир меҳнат жабҳаларида намоён қиладилар. Трилогиянинг бу китобида шундай синов майдони – қирқ беш кун ичида қуриб битказилган, халқ қудратини намойиш этган, Катта Фарғона канали қурилишидир. Романда ёзувчи қаҳрамонининг биографиясинигина эмас, канал қурилиши биографиясини ҳам бадиий тадқиқ қилади. Канал қурилиши умумхалқ қаҳрамонона ҳаракатининг бир характерли бўлаги, узви сифатида кўрсатилади. Шунинг учун ҳам бу қурилишда фаол иштирок этган кўпгина тарихий шахслар, партия ва ҳукумат раҳбарлари, машҳур санъаткорлар роман саҳифаларида ўз изларини қолдириб ўтадилар. Йўлдош Охунбобоев, Усмон Юсупов сингари давлат арбоблари қурилиш ташаббускори ва жонкуяр раҳбари сифатида кўринсалар, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Ойбек, Тамарахоним, Ҳалима Носирова сингари улкан санъаткорлар унинг илҳомчиси ва куйчиси каби талқин этиладилар. Адиб бу ҳолларда тарихий ҳақиқатга амал қилади, ҳашамдор, публицистик тасвирлардан қочади. Тарихий шахсларни қисқа бўлса-да, жонли инсоний белгилари, характерли хусусиятлари билан ифодалаб беришга интилади. Романда қурилишнинг миқёси, моҳияти ва аҳамиятини кўрсатадиган информацион маълумотлар батафсил берилади. Айни чоғда ёзувчи қурилиш халқ ҳаётида, одамларнинг дунёқарашида қандай из қолдирганлигини ҳам бадиий тадқиқ қилади. Ерга урса кўкка сапчийдиган, ҳеч кимга бўй бермай юрган ўт-олов йигит Азизхон ўзидай шўх ва бевош севгисининг азми билан юрагини жизиллатган Лутфинисани олиб қочиб қурилишга келади. Кучини қаерга сиғдиришни билмай юрган содда ва дўлвор йигитнинг юрагига қурилиш бир илҳом бўлиб киради, унинг юрагида меҳнатга кучли иштиёқ уйғонади, шу иштиёқ ундаги мудраб ётган соғлом ҳиссиётларни рўёбга чиқаради, тартибга туширади. Албатта, бу иштиёқ онгли бир сезгига айлангунча бирмунча муддат ўтади. Кураш тушиб давраларда танилиб қолган Азизхон аввал ўзини, ўз кучини кўрсатиб қўйиш, қойил қилиш, ҳайратга солишга уринади. Қандай қилиб бўлмасин, йигитлигини, паҳлавонлигини намойиш килиб кўрсатишга ўзида тийиқсиз бир интилиш сезади. Лекин меҳнат ичига чуқурроқ кирган сари унда онг етилади, фикр шаклланади. Канал битгач, матбуот конференциясида мухбирлардан бирининг «сизни бундай қаҳрамонликка нима мажбур қилди?» – деган саволига Азизхон шундай жавоб қилади: «Очиғини айтсам, каналга бир кучимни кўрсатиб қўяй, полвонларни доғда қолдирай, деб келгандим. Бошида шундоқ бўлди ҳам. Аммо кейинчалик қилаётган ишимнинг маъносига етиб қолдим. Одамларнинг завқшавқ билан ишлашларини кўриб, канал битгандан кейин қанақа бўлишини, бу иш ўйин эмас, жуда улуғ мақсад билан қилинаётганлигини сездим. Ўзимга ўзим: «Э, сен бола, чучварани хом санаб юрган экансан, қилаётган ишингдан юртга катта наф тегаркан», дедиму, аввалгидан ҳам кўпроқ қазишга тушиб кетдим. Гап шуки, шу канал мени одам қилди. Шу канал мени юртга қўшди. Шу канал менга обрў берди. Мана бу ёғидан ўзларинг маъни чиқариб олаверинглар». Мана шу самимий сўзлар романнинг бош ғоясини ҳам белгилаб беради. Қурилишлар ўз-ўзидан улкан ҳодиса, лекин уларнинг кишилар тақдирида қолдирадиган излари моҳиятига кўра ундан ҳам улканроқдир.
Романнинг композицияси жуда ихчам ва содда, сюжет чизиклари ҳам мураккаб эмас. Трилогиянинг илгариги қисмларида тақдирларнинг мураккаб боғланишлари, кучли драматик чигилликлар, разиллик билан олижаноблик, мардлик ва номардлик, ҳарислик ва маъсумлик ўртасида юз берган фожиа, тўқнашувлар кучли намоён бўлиб кўринган эди. Инсон тақдирлари ва улар ўртасидаги тўқнашувлар кўп планли эпик характерга молик эди. Ҳар бир қаҳрамон: Икром ҳам, Низомжон ҳам, Дилдор ва Аъзамжон ҳам, Зебихон ҳам юракларини ўртаб ётган бир инсоний дард билан яшар эдилар. Ва кенг планли романнинг қаҳрамонлари каби ҳаракат килар эдилар. «Қирқ беш кун» бу жиҳатдан улардан анча фарқ қилади. Бунда гарчи ёзувчи бошқа кўп воқеаларнинг тасвирига ҳам ўрин берган ва асарга сон жиҳатдан талайгина персонажларни киритган бўлса-да, лекин роман сюжети бир чизиқлидир. Унинг асосида икки севишган ёшларнинг – Лутфиниса билан Азизхоннинг тақдири ётади. Ва асарда шу чизиқнинг ўзигина маълум бир бадиий якунга боради. Қолган воқеалар, кишиларнинг тақдирлари шу бир чизиқ атрофида эпизодик равишда кўриниб туради. Шунинг учун ҳам романнинг услубида эпик тасвирдан кўра ҳикоя ёки қисса учун хос бўлган ифода кўпроқ кўзга ташланади.
Лутфиниса билан Азизхоннинг муҳаббати содда, покиза, қисқа умр кўрган муҳаббат. Улар ҳали бир-бирларини тўла англаб етмай туриб, бир-бирларини нима учун севишларини, нима учун бир-бирларисиз туролмасликларини фаҳмлаб етмай туриб, Лутфиниса жоҳил акаси томонидан ўлдирилади. Ёзувчи севишганларнинг учрашув онларини анча шоирона қилиб тасвирлайди, лекин уларнинг муҳаббатлари ўпичлардагина кўпроқ кўринади ва ёзувчининг ўзи ҳам бунга шундай лирик изоҳ бериб ўтади: «Уларнинг бу дамлари тирик қўшиқ эди. Бу нурдан, қўшиқдан, камалакнинг етти хил рангидан, баҳор ёмғиридан, кўз очган чечаклар бағридан, тошқин сувларга тўш уриб учаётган қалдирғочнинг оппоқ кўксидан, норасида гўдакнинг нафасидан яралган эди». Лекин, афсуски, шу изоҳдаги пафос муҳаббатнинг тасвирида ва талқинида кўринмайди. Асарда меҳнат пафоси муҳаббат пафосидан ёрқинроқ намоён бўлади. Лутфиниса билан Азизхон ўз муҳаббатларидан қанчалик қониқмаган бўлсалар, қизиғи шундаки, бу қониқмаслик, асар ўқувчисида ҳам туғилади, гўё бу муҳаббат роман учун калталик қилаётгандай…
«Қирқ беш кун» Саид Аҳмад қаламига хос жуда ҳам жонли, ҳаётий психологик кузатишларга бой бир асар. Жуда кўп эпизодларда ёзувчининг халқ қалбини билиши, нозик идрок этиши, миллий колоритни ифодалай олиши аён кўринади.
Айни чоғда роман таркибига унчалик сиғмай турган, композицион жиҳатдан «осилиб» қолган ҳодисалар ҳам йўқ эмас. Чунончи, реалистик роман нуқтаи назаридан қараганда, Вазиранинг Азизхонга ва Азизхоннинг Вазирага муносабатида аллақандай носамимийлик бор. Бу муносабат Азизхон юрагидаги муҳаббат кучини, унинг Лутфига бўлган вафо, оқибатини кўрсатиши керак. Лекин нима учундир, бунда Азизхон ғайри табиий ҳаракатлар қилади, бу ҳаракатлар ёзувчи томонидан қаҳрамонга зўрлаб ёпиштирилганга ўхшаб кўринади. Эҳтимол, Азизхон ишқининг маъсумлигини кўрсатиш учун бошқачароқ, ишонарлироқ ечим топиш керакмиди. Яна Азизхоннинг роман сўнгидаги ҳолатларида, роман бошида Расул буванинг ўлишида, Икром хатти-ҳаракатларининг асосий воқеаларга сингимай туришида бадиий жиҳатдан маълум бир мантиқсизлик бордек туюлади. Эҳтимол, гап трилогия устида борганда, уни ташкил қилган романларнинг бадиий қиммати, мазмундорлиги бир-бирига мутаносиб ва уйғун бўлиши устида адиб ўйлаб кўриши, романларнинг бичимини бир-бирига мослаштириши керакдир. Булардан қатъи назар халқимизнинг севимли адибларидан бири заҳматкаш санъаткор Саид Аҳмаднинг узоқ йиллар қилган меҳнати бугун йирик бир трилогия сифатида майдонга чиқиб, самарали якун топган экан, бу адабиётимизга ютуқ, китобхонларга эса яна бир севинчдир.
РОМАН – ТАРИХ ОЙНАСИ
Далиллар, далиллардан чиқариладиган хулосаларга, далиллар содир бўлишининг жонли тафсилотларига келганда, сахий тарих ғоят хасислик қилади. Тарих далил сифатида Кенагас хоним амир Насруллонинг қулоғига симоб қуйди, деб қайд этиб ўтади. Лекин бунинг барча жонли, ҳаётий, психологик томонларини батафсил ёритиб бермайди. Бироқ юксак иқтидорли, кучли мушоҳада ва тасаввур қобилиятига эга бўлган адибга шу далилнинг ўзи улуғ бир асар яратиш учун тугун бўлиб хизмат қилиши мумкин. Далил унинг хаёли ва талантли призмасидан ўтиб, жонли тафсилотлар орттириб, қоронғи ўтмиш кунжакларини ёрита бошлайди. Истасангиз, адибнинг хаёли бу бамисоли ўтмиш фактларига қаратилган зўр телескопдир. Зотан, шу телескоп ойнасида ҳозирча номаълум бўлиб келган юлдуз бирдан анвойи нурлари билан порлаб кетади. Шунда роман тарих ойнасига айланади.
Одил Ёқубов воқеанавис адиб. У характерларни кенг ва чуқур таҳлил ва тадқиқ қилиш йўлидан эмас, воқеаларни таҳлил қилиш ва воқеалар ичида ҳаракат қилаётган қаҳрамонларнинг равиш-рафтори, туйғу ҳамда туғёнларини кўрсатиш йўлидан боради. Воқеанавис адиб характерларини эпик планда ишламайди. Уни кўпроқ воқеаларнинг оқими қизиқтиради. Шу оқимга у композицион мунтазамлик ва шиддатли куч беради. «Улуғбек хазинаси» романининг маълум ва машҳур тарихий далиллар билан боғлиқ бўлган асосий воқеалари қатор тарихий, бадиий асарларни ўқиган китобхонга таниш. Бу Мирзо Улуғбек ҳукмронлигининг сўнгги ойлари ичида юз берган ва олти ойлик подшо Мирзо Абдуллатиф тахтга чиққач бошланган бошбошдоқ замонларнинг бир-биридан фожиали воқеалари, Улуғбек салтанатининг инқирози, тарих саҳнасига мустабид, падаркуш Мирзонинг кириб келиши, илм-фан, маданиятнинг фалокат, мутаассиблик томонидан оёқ ости қилиниши, бузғунчилик буларнинг бари асарнинг марказий сюжет курилмаларини ташкил қилади.
Воқеаларнинг асосий чизиқлари таниш кўрингани учун ҳам биз уларни қайта бошдан баён қилиб ўтирмай, фожиа ва зиддиятлар ичида асосий қаҳрамонлар қандай намоён бўлганларини кўздан кечирсак, таҳлилимиз, эҳтимол, самаралироқ бўлар.
Шундай қилиб:
Мирзо Улуғбек
Одил Ёқубов Улуғбек талқинида қатъий тарихий далилларга суянади ва бутун асар давомида бундан четга чиқмайди. Биз тарихан Улуғбекни донишманд подшоҳ ва буюк маърифат эгаси сифатида таниймиз.
Адиб романда Улуғбекнинг мана шу икки ёрқин, кўзга бўртиб ташланиб турадиган белгисини ҳар жиҳатдан бадиий тадқиқ қилишга интилади.
Мустабид фарзанд қўшин тортиб, шаҳар дарвозаларига келиб қолган. Мирзо Улуғбек изтироблар, талвасалар гирдобида. Ўз пушти камаридан бўлган ўғил билан салтанат талашиб жанг қилишдан ҳазар қилади. Маърифат эгаси сифатида бунинг бутун шармандали оқибатларини қалбан туяди. Шу уни изтиробга солади. У Абдуллатифнинг нечоғлик мустабид гумроҳ эканлигини, тожу тахт илинжида қанчалар ёниб турганлигини яхши англайди ва у тахтга ўтирган тақдирда ўзининг маърифат йўлида қилган буюк хизматлари йўқ бўлиб кетишидан, илму фан зеру забар бўлишидан қўрқади. Шу уни талвасага солади.
«Мен салтанатдан айрилишдан қўрқмаймен, – дейди у, – фақат Мовароуннаҳрга қирқ йил раҳнамолик қилиб орттирган бойлигим мадрасаю расадхона, нодир хазинам тўплаган кутубхонам ва ниҳоят, яратган асарларим барчаси зеру забар бўлишидан қўрқадурмен… Тағин бир нарсадан – келгуси авлодлар бандаи ожиздан ҳазар қилмасму, деб қўрқамен. Мирзо Улуғбекдай коинот сирларини очмоқни тилаган, фозилликни даъво этган мавлоно, ҳайҳот, охир-оқибат барча шоҳ, барча тахт соҳибларидай салтанатни деб, ўз пушти камаридан бўлган фарзанди билан тожу тахт талашибдур-да, деган ном қолдирмоқдан қўрқамен…»
Романда Улуғбекнинг барча кечинмалари, туғёнлари, таваллолари мана шу қўрқинч ҳолат билан изоҳланади ва шу доира билан чекланади… У донишманд подшоҳ сифатида тахтнинг лиқилдоқ эканлигини, амиру умаро хиёнатга юзтубан кетганлигини, мутаассиб дин аҳлининг ғоят фитнакорлигини яхши билади. Улар султонга эмас, унинг шамширига бўйсунадилар ва агарчи шамшир тутувчи қўл заифлашиб қолса, дарҳол хиёнат йўлига ўтадилар. Улуғбек ўзига суянч йўқлигини ҳис қилади. Қариб путурдан кетган чоғда бу подшоҳни «эндиликда кимга инонмоқ, кимга суянмоқ даркор?» – деган савол ўртайди. Ва ёзувчи султоннинг ёлғизланиб, қурбсиз бўлиб қолган ҳолатларини ёрқин гавдалантиради. Айни чоғда адиб Улуғбек темурийзода эканлигини ҳам унутмайди ва сўнгги жанг ҳаваси қари подшоҳ қалбини оловлантирган дамларни, ундаги қатъият, иродани ҳам ўз ўрнида ёритиб ўтади. Адиб илму маърифатни жондан ортиқ суйган буюк олимнинг фожиасини чизаркан, тахт маърифатга даҳшатли тўғон бўлганлигини, булар ўртасида келиштириб бўлмас зиддиятлар ётганлигини теран ифодалаб беради. Бу жиҳатдан романда Улуғбекнинг ички монологлари жуда таъсирлидир.
Хиёнат ва фитналар исканжасида қолган Улуғбек тожтахтдан айрилади. Жанглар ичра қўлга кирган салтанат гирдоблар ичра ғойиб бўлади. Улуғбек учун олам зулматга чумади. Лекин бу зулмат ичра у қилич билан эмас, ақл ва тафаккур билан зулмат бағрини тилиб ёруғ нур излайди. Улуғбек ўзининг энг бебаҳо хазинасини инсон ақли ва иқтидорининг ноёб намуналарини содиқ шогирдлари қўлига топширади. Ва буларни асрларга асраб қолмоқликнинг чораларини кўради. Унинг салтанатини сақлаш йўлида кўрган тадбирлари чиппакка чиқади. Лекин маърифат тақдирини ўйлаб қилган режа-тадбирлари шогирдлар томонидан амалга оширилади. Хазина авлодлар учун сақлаб қолинади. Ёзувчи асарда ўз тасвир услубидан келиб чиқиб, Улуғбекни ёрқин индивидуал хислатларга эга бўлган шахс сифатида эмас, маълум бир тарихий ҳодиса сифатида таҳлил қилади. Романда воқеалар қўзғалувчан. Улар Улуғбек қалбидан шиддат билан ўтиб боради. Шунда ёзувчи унинг юрагида қўзғалган туғёнларни кўрсатади.
Адиб Улуғбекнинг ҳолатларига аралашмайди. Четда туриб, қаҳрамоннинг ўз ёғида ўзи қоврилишига қўйиб беради. Оқибатда Улуғбек бошига тушган уқубатлар ичра жизғанак бўлиб ёнаётган бир калава туғён бўлиб қолади. Насрда биринчи даражали ўринда турадиган эпик таҳлил эҳтиросларга бутунлай ўрин бўшатиб беради…
Эҳтимол, шунинг учун ҳам бизнинг илгаритдан тасаввуримизда яшаб келган Улуғбекка роман ўқилгач, янги бир тасаввурлар келиб қўшилган-қўшилмаганлигини сезмай қоламиз.
Яна қайтараман, бу асосан, романда муаллифнинг кенг эпик таҳлиллари йўқлигидан, тасвирда муаллиф нутки имкониятларидан, муаллиф таҳлилидан кам фойдаланилганидан, ёзувчи кўпроқ эҳтиросларни бериш ва воқеани мароқли қилишга қизиққанлигидан келиб чиққандир. Ваҳоланки, муаллифда, агар у Улуғбекни кенгроқ тасаввур қилганда, уни муҳаббат, шафқат, мурувват, адолат туйғулари жўш урган кечинмалари бой ва демак, катта маънавий ва руҳий бойликка эга бўлган инсон сифатида гавдалантириш имкониятлари йўқ эмасди.
Романнинг биринчи қисми Улуғбекнинг ҳалокати билан тугайди. У лабларида «Алвидо, Али!.. Ё Раб, ёзуғим недур маним?..» деган сўнгги калом билан жон беради. Ва шу билан гўё Улуғбек фожиаси тугагандай бўлади, лекин адиб фожианинг давомини усталик билан романнинг бошқа қаҳрамонлари тақдирига кўчиради. Зотан, у барча қаҳрамонлари тақдирини шу фожиага тааллуқли суратда ечади. Биринчи қисмда Улуғбек жисман иштирок этган бўлса, иккинчи қисмдаги барча ҳолатларда у руҳан қатнашади, унинг ҳаёти қаҳрамонлар хотирасида давом этади. Воқеаларнинг боришига таъсир кўрсатиб туради. Улуғбек фожиаси романда икки кучни кескин ҳаракатга келтиради. Маърифат ва жаҳолат ҳар саҳифада юзма-юз келади. Ва кейинги қисмда Улуғбек ишларининг давомчиси бўлиб майдонга Али Қушчи тушади.
БОШҚА ҚАҲРАМОНЛАР
Романда Улуғбек образини кузатиб, идеал жиҳатидан қараганда, унинг тасвиридан аллақандай қониқмаслик туйган бўлсак, бу туйғу Али Қушчи образини кузатганда буткул йўқолади. Ёзувчининг Улуғбек образи тасвиридаги йўқотишлари Али Қушчига келиб бутунлай ўз ўрнини тўлдиргандай бўлади. Биз тўлақонли, мукаммал ишланган бир образга дуч келамиз. Назаримда, Али Қушчи Улуғбек ишларининг давомчисигина эмас, ўзига хос бир маънода Улуғбек образининг ҳам давомидир. Адиб унинг қиёфасида Ўрта асрнинг етук олими, бениҳоя мардона инсон, ҳур фикрли шогирд, маърифатнинг қайтмас курашчиси образини ёрқин гавдалантириб беролгандир. Бу образни чизганда ёзувчининг хаёли яхши парвоз қилади. Унинг қадамларини кузатганда ҳар дамда адибнинг муҳаббатли нигоҳи сезилиб туради.
Улуғбек ва унинг маърифатпарварлик йўлидаги ишларига бизнинг идеалларимизни қитиқловчи бир садоқат Али Қушчининг кучига куч, ишончига ишонч қўшади.
Али Қушчи қалбида эътиқоднинг сўнмас алангаси ёнади. Шу аланга бу образни ички бир нур билан ёритиб туради. Бу нурдан ҳатто шаҳзода Абдуллатиф ҳам чўчийди. Кўршапалакдек уни кўрганда қунишади. Балки мағлуб бўлади.
Али Қушчи орқали адиб маърифат инсонни канчалик сарафроз қилиши, уни мумтоз бир даражага кўтаришини ишонарли ифода қилиб беради.
Али Қушчи асарда нозик шоирона кайфиятлар соҳибидир. Айни чоғда Мирзо Абдуллатиф ва Мавлоно Муҳиддин билан тўқинувларда, зиндон қийноқларига дучор бўлган чоғларида қанчалар жонли руҳ, ҳаётий куч, сабот-матонат, метин ирода зуҳур бўлади Али Қушчида!
Романнинг мазмуни халқимиз яратган маънавий хазиналарни келажак учун асраб қолиш бўлса, шунга мос равишда бу асарнинг бош қаҳрамони Али Қушчи деган конуний хулоса ўз-ўзидан келиб чиқади.
Бу кўҳна оламда ҳамма нарса ўзгариб туради. Бу ўзгаришлар бировларга равнақ ва иқбол келтирса, бошқа бировларни хазон япроғидек шарт юлиб, омонсиз гирдибод қучоғига улоқтиради. Мавлоно Муҳиддин романда мана шундай титраб, қалтираб турган варам япроққа ўхшайди. Пажмурда япроқ ўзини етиштирган, ранг ва шакл берган дарахтга вафо қилмай хазон бўлганидек, Мавлоно Муҳиддин илм ва ҳаётда ўзига раҳнамо бўлган Мирзо Улуғбекдан, унинг маърифатидан юз ўгиради. Унинг қадамларига хиёнат илашиб юради. Али Қушчига, ўз ғоялари ва асарларига, фарзандига сотқинлик қилади. Омонсиз тақдир қўлидаги бу ўйинчоқ ўзи қатори бошқаларни ҳам диёнатсизлик, имонсизликка ундайди.
Юксак иқтидор эгаси бўлган бу олим ҳаётда ўзини ғоят ночор ва заиф сезади. У бениҳоя қўрқоқ, бениҳоя иродасиз, кўзига ўз жонидан бошқа ҳеч нарса кўринмайдиган йиғлоқи одам. Ширин жон уни олчоқ қилиб қўйган. Қўрқоқлик уни кулга айлантирган. У олчоқлигини тан олади. Лекин ҳеч нарсани ўзгартиролмайди.
Биз ҳали романда образларнинг қандайдир қутблашуви ҳақида сўзлаганимиз йўқ. Мирзо Улуғбек Абдуллатиф, Али Қушчи Мавлоно Муҳиддин, Қаландар-Қашқир эҳтимол мана шундай қутбларни ташкил қилар. Буларнинг иккинчилари биринчиларини бўрттириб турадилар. Адиб бунда эски мумтоз усулдан – қора воситасида оқни равшанроқ, ифодалироқ кўрсатиш усулидан дуруст фойдаланади.
Хуллас, Мавлоно Муҳиддин Али Қушчи каби Одил Ёқубовнинг романда яратган энг муваффақиятли образларидандир.
Мавлоно Муҳиддин романда ўз бўйнига юкланган яна бир вазифани дўндириб адо этади-да, сўнг бутунлай саҳнадан чикиб кетади. У китобёқарлар тантанасини барбод қилади. Телба ботир шаҳзода Абдуллатифнинг ҳам шу эпизодда қазосини ўқийди. Ва ёзувчи бу икки телба тақдирини кўринмас бир ип билан боғлаб қўяди.
Адиб шаҳзода тасвирида тарихий қолипдан четга чиқмайди. Айни чоғда уни ишонарли қилиб гавдалантириш учун қаттиқ ҳаракат қилганлиги кўриниб туради. Абдуллатиф унинг тасвирида Алишер Навоий таърифлагандек, девонасор, аламзада, шу билан бирга табиатига шоирлик бегона бўлмаган бир образ каби ҳаракат қилади. Абдуллатиф тож кўйида ёниб, Шайх Низомуддин Хомуш сингари шариатнинг манфур айғоқчилари қўлида ўйинчоққа айланиб қолган шаҳзода. Барча шуҳратпараст жоҳиллар каби у раҳмсиз. Хунрез. Разил. Падаркуш. У ота башорат қилган тақдирнинг аччиқ шаробини ичади. Отага хиёнат қилиб ўзи ҳам алҳол хиёнат қурбони бўлади. Мирзо Абдуллатиф воситасида адиб тахтнинг разолат ва манҳуслик уясидан бошқа нарса эмаслигини яхши очиб беради.
«Улуғбек хазинаси»нинг бошқа қаҳрамонлари ичида романтик либосларга бурканган, алпдек чўнг жуссали, «Навоий» романидаги Арслонқул каби мардона бир қиёфага эга бўлган Қаландар алоҳида ажралиб туради. Бу образнинг сахт-сумбати, турқ-тароватида машҳур қаҳрамонлар – Йўлчи ва Отабеклардан қўшилган алланима бор. Бу алланима соддаликнинг мардоналигида, мардликнинг тиниқ самимиятга ёрлиғидадир. Оддий халққа хос бўлган энг соғлом кайфиятлар, соғлом руҳ, фидокорлик мана шундай қаҳрамонлар орқали ифодаланади. Шуниси диққатга сазоворки, Одил Ёқубов бошқа қаҳрамонларини чизганда, кўпроқ экспрессив йўлдан борса, Қаландарга келганда унинг қалами эпик осойишталик билан суринади. Адиб Қаландар кўзи билан романнинг бошқа ўринларида учрамайдиган эпик манзаралар яратади. Бунинг чуқурроқ сабаблари бор, албатта. Адиб Қаландарни ҳам, у туғилган Қарноқ қишлоғини ҳам ғоят яхши билади. Бунда унинг фантазиясини чекловчи далиллар тазйиқи йўқ.