Иккинчи жим ўтиб бўлмайдиган гап, бу дўстликни англаш масаласи. Ёзувчи қишлоққа кўчиб келган поляк оилаларнинг уруш даврига хос қийин аҳволини чизади. Қишлоқ кишиларида уларга нисбатан туғилаётган дўстлик ҳисларини яхши тасвирлайди. Бу дўстликнинг мустаҳкамланиб, ўзаро ёрдамга айланганини ифодалаб бериш ниятида адиб оши ҳалол эпизодини киритади. Оши ҳалол подачи оши. Қишлоқда подачилар бу ошни эшикма-эшик йиғиб юришни ўзларига эп кўрмайдилар. Лекин поляклар оч қолаётганини кўрган Тўра оши ҳалол йиғиб, уларга тарқатишни таклиф қилади. Ёзувчи эшикма-эшик юриб ош йиғиш тасвирини чизади, сўнг ош полякларга тарқатилади, улар миннатдор бўладилар.... Мен бу тасвир нотўғри, ҳаётий эмас, демоқчи эмасман. Уруш даврида ҳамма нарса бўлган. Лекин бўлган ҳамма нарсани ёзавериш шартмикан, мен бу эпизод дўстлик туйғусидай юксак тушунчага хизмат қилади деб айтолмайман. Дунёда қадрини ерга уриб бўлмайдиган, латифага айлантириб бўлмайдиган юксак мавқедаги тушунчалар борки, уларнинг тасвири учун ўзига яраша салмоқли гап топмок даркор.
Инсоний муносабатлар маҳсули дўстлик мотивларини тилга олар эканмиз, бу туйғулар Вали Ғафуровнинг «Вафодор» романида, айниқса, 1973 йилда нашр этилган асарнинг иккинчи қисмида кенг ўрин эгаллаганлигини таъкидлаб ўтайлик.
Замонавий мавзуларда қалам тебратаётган баъзи ёш, баъзан эса тажрибали ёзувчиларнинг асарларида кўпинча етуклик ва мустақиллик етишмаётгани кўринмоқда. Биз доимо катта умидлар билан яшаймиз ва шу умидларимизни рўёбга чиқарадиган талаб билан бизга долзарб ва яшовчи наср керак, деймиз. Биз адиблардан оташин юракли, мумтоз қаҳрамонлар яратишни талаб қиламиз. Лекин қаҳрамон қалбидаги чироқни адиб ёқади. Агар адибнинг ўз юраги чироқ билан ёримаган бўлса, у яратадиган қаҳрамон чироқни қаердан олсин?! Пиримқул Қодировнинг яқинда «Аму чангалида» деган ҳикояси эълон қилинди. Ҳикояда хоразмлик болалар меҳмонга келган ўртоқларини қайиққа ўтқазиб Амуда сайр қилдирмоқчи бўладилар. Қайиқ дарёнинг ярмига етганда мотор ўчиб қолади. Қайиқни амаллаб дарё ўртасидаги қум оролга чиқарадилар. Қайиқчи бола моторни тузатмоқчи бўлади ва бир мурватини сувга тушириб юборади. Мотор бутунлай ишламай қўяди. Болалар дарё қаршисида ожиз ва лол қоладилар. Қайиқ бор, мотор бор, лекин мурват йўқ. Ҳайтовур, қайиқчи боланинг отаси уларга нариги қирғоқдан туриб, йўл кўрсатади ва болалар даҳшатли дарё чангалидан эсон-омон қирғоққа чиқадилар. Мен бу ҳикоядан андак символ олмоқчиман. Бизнинг баъзи асарларимиз шу мурвати йўқолган қайиққа ўхшаб кетади. Ҳамма нарса бор-у, лекин кичкинагина мурват бўлмаганидан қайиқ сузолмайди, у ночор.
Бир доно одам оловдан кейин анъанага кўра кул қолади деган экан. Лекин адабиётда кул қолдирмайдиган, кулга айланмайдиган чўғлар керак. Ёш адиб Муҳаммад Саломнинг «Севги тори» повести босилиб чиқди. Унда, нобоп оилада ўсиб ўғрилик йўлига кирган ўспириннинг тақдири ҳикоя қилинади. Ўғри Бўри юрагида уйғонган севги туфайли янги қурилаётган шаҳарга келиб, катта конда слесарь ёрдамчиси бўлиб ишлай бошлайди. Вазият қизиқ. Инсон бир бўсағадан иккинчисига ҳатлади. Ёш ёзувчида шу ҳолат туфайли қанча ажойиб имкониятлар бор эди. Бўрини меҳнат жараёнида кўрсатса, меҳнат уни одам қилаётганлигини, юрагида олижаноб туйғулар уйғотганлигини бадиий тадқиқ қилса, меҳнатнинг романтикасини кўрсатса, жиддий маънавий муаммолар қўйса! Лекин ёш адиб бунинг ўрнига сийқа можаро, зерикарли, аҳамиятсиз гаплар ичида ўралашиб ётади. Бунинг сабаби шундаки, у қаҳрамонини ҳали ўзи яхши ҳис қилмайди, унинг юрагида ёниши мумкин бўлган нурни кўрмайди. Чунки у қаҳрамони ҳаракат қилаётган муҳитни чала билади, чала тасаввур қилади. Муаллифнинг мана шундай чала тасаввури қаҳрамоннинг оёғига кишан уради…
Меҳнат жараёнларини яхши билмаслик ёш адиба Х.Лутфуллаеванинг «Туташ тақдирлар» қиссасида ҳам кўринади. Асар қаҳрамони Азамат кўп оилавий машмашалардан сўнг чўлдаги заводга ишга келади. Унинг ҳам ҳайдовчилик, ҳам қурувчилик ҳунари бор. Азамат қурилишда яхши иш кўрсатади ва тезда ҳайдовчилар бригадасига бошлиқ бўлади. Азамат қурилишга келгач, унда тўгараклар ташкил этиб, ишчиларни турли ҳунарларга ўргата бошлайди. Бунга шубҳа билан қараган баъзи ёшларга кекса ишчи Файзи ота шундай дейди:
«Чунки Азамат бирор соат ҳам бекор турмайди. Қоришмани олиб бориб тўкиб келиб, навбат кутиб ўтирмайди. Иш жараёнида ҳамма нарса бўлиши мумкин. Айтайлик, у қайтгунча тайёр қоришма бўлмайди. У эса дарҳол кабинасидан тушиб, ғишт териб кетаверади, бўш қолган ўринлардан бирида туриб пардоз ҳам қилаверади. Буларнинг ҳаммаси учун меҳнат ҳақи олади-да! Сизлар-чи? Бирингиз, айтайлик, ғишт терувчисиз, ғишт етиб келган бўлса, уни терасиз, бўлмаса кутасиз…» Бу ишлаб чиқариш ёки қурилиш жараёни мутлақо билмасликдан туғилган гап. Агар қурилишда ҳамма ҳар хил ишга уннаб кетаверганда, бу қурилиш афандининг ашуласидай ҳеч қачон тугамаган бўлар эди. Сўнг қайси қурилишда ҳайдовчи машинани бир четга қўйиб, қўлига чўтка олиб бўёққа тушиб кетган? Ким, қаерда кўрган буни? Ёш ёзувчи ўзи тасвирлаётган нарсани яхши ўрганмаганлиги оқибатида ўзини ҳам, қаҳрамонини ҳам кулгили аҳволга солиб қўяётир.
Завод, қурилиш, корхона ҳаётини ўз кўзинг билан кўрмай, чуқур англамай туриб, замондош ишчи, қурувчи, бинокор ҳаётини, улар олдидаги жонли муаммоларни, дардларини, интилишларини тўлиқ тасвирлаш, бадиий тадқиқ этиш мумкин эмас. Олижаноб ва қимматли мавзуларни бадиий заиф гавдалантириш мавзулар моҳиятини ерга уради, уларнинг аҳамиятига путур етказади.
Анча тажрибага эга ёзувчи Ёқубжон Шукуровнинг «Қалб қаноти» романи мавзуни ўзлаштирмасликнинг шундай намунасидир. Ёзувчи тўқувчилар ҳаётини қаламга олади. Лекин шу жараён ичига чуқур кириш ўрнига у бутунлай бошқа нарсалар билан машғул бўлиб кетади… Мана ёш, гўзал Баҳрихон комбинат эшигига бориб навбатчига рухсатнома кўрсатди. Шунда қари навбатчи «гўё туш кўраётгандек эласланиб (?) кўзларини йириб-йиртиб сухсурдек қизга тикилиб қолади», «йигирма икки ёшлар чамасидаги гўзал уни ҳайратга солди». Чол қўлидаги гувоҳномани нима қилишини билмай, «мошдек-мошдек бир хилдаги қора холларига маҳлиё бўлганиданми, одатдан ташқари қотиб қолди». Қиз ўтиб кетгач, навбатчи унинг «бўй-бастига, тақимига уриб турган йўғон бир ўрим сочига тикилиб, кўз узолмай қолди» (3-4-бетлар). Баҳрихон шундан сўнг киоскачи хотинга дуч келади. «Киоскачининг дилидан «Шодмонга лойиқ қиз экан» деган фикр ўтди», «Киоскачи Баҳрихондан кўзини узолмай қолди». Шундан сўнг Баҳрихон Шодмон ва Аъло деган йигитларга дуч келади. Улар дарҳол унга уйланишни кўнгилларига тугадилар. Биринчи боб йигитлар ўртасида андак низо билан тугайди. Иккинчи бобда Баҳрихон цехга кириб боради. У фақат меҳнат ташвишида. «Уни кўрган комбинат йигитлари эса: «Бу қиз қайси оиланинг гули экан? Қандай қилиб суҳбатлашиб бўларкин? Боши бойланган эмасмикин?» деган саволлар билан банд». «Бу табиий албатта», деб изоҳ беради ниҳоят ёзувчи ҳам! Навбатдаги учинчи бобда ҳам йигитларнинг кўзи ҳамон Баҳрихонда. Лекин бу бобда Баҳрихонга фабрика ишлаб чиқариш бошлиғининг ўринбосари Лутфуллаев ошиқ бўлиб қолади ва унда ҳам дарҳол уйланиш истаги пайдо бўлади.
Баҳрихон фабрикада ёш мутахассис сифатида зўр ишлар қилиши керак эди. Лекин у кўз ўнгимизда ҳаммага маълум гапларни гапира бошлайди. Бошқалар эса ҳаммага маълум гапларга чапак чаладилар. «Биз иш унумини ҳам, иш шароитини ҳам ўйлаб кўришимиз керак», – дейди Баҳрихон. Баҳрихоннинг сўзларини берилиб тинглаётган ишчилар унга тикилиб колишди. Чарос биринчи бўлиб қутлади: «Яшанг Баҳрихон! Жуда ҳам тўғри гап. Шароит иш унумига боғлиқ» (?) (30-б).
Ёзувчи ўз қаҳрамонларининг хатти-ҳаракатини мутлақо баҳолай олмайди. Баҳрихон Лутфуллаев билан Москвага боради. У Москвадан Шодмон деган йигитга совға олиб келади ва уни кўтариб Шодмонникига боради. Севги ўтида қовурилиб ётган Шодмон Баҳрихоннинг қўлларини кўзларига суртиб ўпа кетади. Баҳрихон эса беихтиёр Шодмоннинг сочларини силай бошлайди. Шодмон кўз ёши қилади. Баҳрихоннинг ҳам кўнгли бузилади. «Баҳрихон ҳеч қачон, ҳатто Лутфуллаев билан ўтказилган энг яхши дамларида ҳам бу қадар эзгу ҳиссиётни сезмаган эди», дейди ёзувчи. Шу алфозда улар қанча вақт ўтганини билмай қолишади. «Шодмон Баҳрихоннинг қўлини қўйиб юбормай, гоҳ ўпиб, гоҳ кўзларига суртар, Баҳрихон эса чап қўли билан ҳаяжон ичида ўз кўкрагини босиб оғир нафас оларди» (64-б). Бундан олдинроқ Москвада Баҳрихоннинг Лутфуллаев билан ўтказган энг яхши дамлари қуйидагича тасвирланади. Устомон Лутфуллаев Баҳрихоннинг туғилган кунини Москвада нишонлайди. Баҳрихон ундан турли совғалар олади. Туғилган кунида биринчи марта ичади. Кейин меҳмонхонага қайтадилар. Баҳрихон чўмилгиси келиб ваннага тушади. Тасвир: Баҳрихон «хиргойи қилиб ўтириб ювинди. Кайфи анчамунча тарқалган бўлса ҳам, лекин завқу сафо ҳануз авжида эди. У ванна тагини очиб қўйиб, қолган совунни баданидан кетказиш учун тепадан сув туширди. Илиқ сув худди зар сочгандек оппоқ баданга ўз зарраларини ҳадя қила бошлади. Бу заррачалар унинг танасини силамоқчи, қитиқламоқчи бўлгандек шошиб пастга отиларди. Баҳрихон эса ҳузур қилиб, ҳали елкасини, ҳали кўкрагини, ҳали сонини тутиб берарди» (82-6). Кейин Баҳрихон Лутфуллаев совга қилган ичкўйлакни кийиб ўзини ойнага солади. Ҳавасланади. Кейин ётади. Кейин телефон жиринглайди. Лутфуллаев кирсам майлими, деб сўрайди. Бахрихон «кеч бўлганини унутиб, «майли» дейди эшикни очиб қўяди. «Уни нима билан меҳмон қилсам экан», деб ўйлаб турганда табассум билан Лутфуллаев кириб келади…
Роман бошдан-оёқ мана шу тахлитдаги бениҳоя тутуриқсиз, эротик, бачкана гаплар, қилиқлар, муносабатлар асосига қурилган. Баҳрихон ва Одилжон сингари муаллиф ижобий деяётган қаҳрамонлар мутлақо шармандали ҳолатларга тушиб қолаверадилар, орден олиб туриб, ўзларини сувга ташлайдилар, мукофот олиб машинага урилиб кетадилар. Жиддий-жиддий ишларда эканликларига қарамай болаларча фикрлайдилар, бачкана хаёлларга бериладилар. Ёзувчи истайдими, истамайдими, бу ижобий қаҳрамонни ерга уриш, уни масхара қилиш, деб англанади.
Романнинг тарбиявий аҳамияти эса юқоридаги парчаларданоқ ойдин кўриниб турибди… Адабий асар ижтимоий ҳодиса. У зўр фойда келтириши, аксинча, «Қалб қаноти» каби бўлса, кони зиён бўлиши ҳам мумкин.
Адабиётнинг юксалаётганлиги, унинг изланишлари самарадор бўлаётганлиги ҳаммадан бурун яратилаётган қаҳрамонларнинг бадиий салмоғи билан ўлчанади. Шунинг учун ҳам бадиий адабиёт ҳақидаги гап – аввало, қаҳрамон ҳақидаги гап дейдилар.
Ҳаётимиз ҳар жиҳатдан етук қаҳрамонларга бой. Адабиёт бу бойликни ўзлаштиришда, назаримда, хийла сусткашлик қилмоқда. Бу сусткашлик, айниқса, насрнинг энг гўзал жанрларидан бири ҳикоячиликда кўпроқ билинмоқда. Шубҳасиз, жуда кўп ҳикоялар ёзилмоқда. Талантли адибларимизнинг ҳикоя тўпламлари нашр этилмоқда. Булар ичида Жонрид Абдуллахонов ҳикоялари, Мумтоз Муҳамедовнинг ўзбек адибларининг Иккинчи жаҳон уруши кунларида жанг майдонларида кўрсатган матонатлари ҳақидаги «Қор қўйнида лола» китоби, истеъдодли ҳикоянавис Оқилжон Ҳусановнинг «Бўлмаганга бўлишма» тўплами, кулгили ҳикоялари билан танилган Неъмат Аминовнинг «Лабиҳовуз хандалари», Хосият Лутфуллаеванинг «Аёллар», Сайёрнинг «Йиллаб кутганим», Тўлқиннинг «Ёр мактуби» сингари китоблари бор. Бу асарларда жуда кўп қизиқарли эпизодлар, жонли тасвирлар, ҳажв ва кулгига бой ҳолатлар, вазиятлар бор. Лекин, назаримда, уларнинг кўпчилиги ҳақиқий ҳикоя мезонига солиб қаралганда, аксар ҳикояга ўхшамайди. Улар худди атай «табассум»га мўлжаллаб ёзилганга ва ўткинчи бир он, ўткинчи бир қизиқ гап учун, тўғрироғи, қизиқчилик учун ёзилганга ўхшайди. Тўғри, уларни экранда талантли актёр ўйнаса, кулгили чиқиши мумкин. Бироқ қоғоз саҳифаларидан қаралганда улар жуда нимдош бўлиб кўринади. Қўлларидан ҳикоя ёзиш келадиган адибларимиз бу ажойиб жанрнинг мумтоз намуналарини ўзлаштириш ўрнига кўпроқ енгилгина ҳажвиячилик билан шуғулланмоқдалар.
Тўғри, ҳикоячилигимизда ҳаётнинг маълум бир қарашларини нозик илғаб олишга бунинг яхши намунасини С.Анорбоевнинг «Олтин қозик», П.Қодировнинг «Бобосига тортган невара», С.Нуровнинг «Беда ҳиди», Оқилжон Ҳусановнинг «Араз» ва «Тандир», Хосият Лутфуллаеванинг «Аёллар», Ҳабибуллонинг «Қарз» сингари ҳикояларида кўраман.
Буларда юлғичлик, олғирлик, текинхўрликка қарши («Олтин қозиқ»), кўрнамаклик, оқибатсизлик («Тандир», «Қарз»), биқиқлик ва тор кўнгиллиликка қарши («Аёллар», «Беда ҳиди») пафос ёрқин ифодаланади. Бу пафос кучли реалистик бўёқларда эмас, кўпроқ шоирона бир майинлик билан берилади. Улардаги фош қилиш қуввати шоирона юмшоқ тасвирлар ичида қолиб кетади. Шунинг учун ҳам, ижобий қаҳрамонлар жуда жозибадор бўлиб кўринсаларда, чуқур реалистик характер даражасига ўсиб кўтарилмайдилар. Улар кўпроқ поэтик характерлардир. С.Анорбоев яратган софдил муаллим Зуннун Ҳасаний, «Беда ҳиди»даги шоир табиатли йигит Нусратбек, «Тандир» ҳикоясидаги Қоражон, Омон Мухторнинг «Зарифа»сидаги Ҳафиз характерларида курашчан, ёмонликка қарши муросасиз бир қон кўпириб ётмайди. Улар ёмонликни курашиб эмас, индамай енгадилар ва ёмонлик қаршисида ҳушдан кетадилар.
Лекин шунга қарамасдан, бу каби ҳикоялар жанрнинг энг яхши андозалари руҳига, шаклига, ифодавийлигига, ёрқинлигига яқинлиги билан ажралиб турадилар ва худди шу нарса ҳикоянинг келажагига катта умид билан қарашга асос беради.
Лекин гап умуман наср ҳақида бораётган экан, бир ташвишли ҳолни қайд қилиб ўтайлик. Насрда ўткир бир нафас, гўзал бир салоҳият билан ўзларини кенг танитган Ўлмас Умарбеков, Учқун Назаров, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаевлардан сўнг кейинги йилларда насрга кириб келаётган номлар бармоқ билан санарлидир. Бу адабий жамоатчиликни чуқур ўйлатиши зарур. Улкан адибларимизнинг шогирдлар билан ишлаш, шогирдлар етиштириш каби олижаноб анъаналарини унутиб қўймадикмикин? Ёки талантлар секин етишяптими? Бироқ мен бунга ишонмайман. Ҳар ҳолда, бу ҳодиса устида чуқурроқ мулоҳаза юритиш пайти келди. Талантлар камдир, деган гапга ишонмаганимнинг боиси шундаки, бултур «Ўзбекистон маданияти» саҳифасида «Узоқ тун…» деган ҳикояни ўқиб қолдим. Бир аёл узундан-узоқ қишлоқ йўлидан тун қоронғисида бола кўтариб бормоқда. Унга ҳамроҳ бўлган йигит аёлнинг бўғчасини кўтариб олган. Аёл эрим бошқа бировни севиб қолибди, деб уйини ташлаб келаётган экан. Хотин қишлоққа келиб дарвоза олдида тўхтагач, унинг эри Носиржон тушида бақириб уйғониб кетади ва хотини ёнида эканлигини кўриб ўзига келади. Ҳикоя муаллифи Абди Қурбонов. У аёлнинг ниҳоятда тиниқ ва олижаноб портретини чизади, уни гўзал бир образга айлантиради. Ёш ёзувчининг тасвирида одамни сеҳрлайдиган жозиба, ифодаларида ёрқинлик бор. Лекин ажойиб бир ҳикоя сюжетига туш элементи киритиб, маънавий конфликтни кучайтириш ўрнига уни сийқаси чиққан туш усули билан осонгина ҳал қилиб қўя қолади… Бундай ёшлар жуда кўп. Улар йирик ва танилган адибларимизнинг кўмаги, сабоғига ғоятда муҳтождирлар.
Сўздек мурувват, карам ва муҳаббатга эҳтиёжманд нарса йўқ. Талантнинг юзини ҳам шулар очади, шулар унинг кўзларига нур, хаёлига қувват, интилишига илҳом бағишлайди.
Замонавийлик, замонавий мавзулар, айниқса, очерк ва бадиий публицистикада ёрқин акс этади. Воқелигимизнинг муҳим ҳодисалари ортидан изма-из борувчи бу фаол жанр намуналари «Шарқ юлдузи», «Гулистон», «Меҳнат ва турмуш», «Саодат» сингари журналлар, республиканинг марказий газеталарида кўплаб босиб борилмоқда. Уларда пахтачилик, саноат, маданий ҳаёт, илм-техника янгиликлари ва шу янгиликларни яратаётган кишилар ҳаёти акс эттирилмоқда. Назир Сафаров, Миртемир, Зулфия, Раҳмат Файзий, Ҳаким Назир, Йўлдош Шамшаров сингари катта адибларимизнинг бултур эълон қилинган очерклари шундан далолат беради. Замондошларимизнинг ёрқин сиймоларини бадиий гавдалантириш жиҳатидан Суннатилла Анорбоевнинг Зарафшон кончилари ҳақидаги «Ўзбекистон олтини», Амударё ва Орол денгизи истиқболини ёритган Жонрид Абдуллахоновнинг «Хазина ғойибдан келмас» каби очерклари жанрнинг яхши намуналари саналса арзийди. Бу очеркларни ўқиганда, одам чинакам бадиий завқ олади, муаллифларнинг ўзлари кўтараётган долзарб масалаларга бўлган эҳтиросли муносабати яққол билиниб туради. Бу очеркларда мавзуга тарихан кенг назар билан ёндашилади, тарихий қиёслар келтирилади, юз бераётган ҳодисаларнинг истиқболи ҳақида илмий мулоҳазалар юритилади. Буларнинг бари таҳсинга сазовордир. Лекин очерк ва публицистиканинг зиммасида ҳали катта вазифалар турибди. Биз очеркни тезпишарчиликдан, бир кўриб кейин ёзиб ташлашдан, фактларнинг шарҳига айланиб қолишидан халос қилишимиз керак. Афсуски, бизда кейинги пайтларда чуқур маънавий-ахлоқий масалаларни кўтарган очерклар, суд очерклари, тарихий-бадиий очерклар кам яратилмоқда ёки деярли ёзилмаяпти. Худди шундай таънани сиёсий-ижтимоий публицистика ҳақида ҳам айтиш мумкин. Бу жиҳатдан академик Воҳид Зоҳидовнинг килаётган ишлари, «Шарқни шарафлаб» сингари эҳтирос билан ёзилган публицистик ёрқин асарлари ёшларга ўрнак бўларлидир.
Адабиётимизнинг уфқи кўзларни қувонтирадиган уфқ; бу уфқ доимо зиё билан чароғон қилиб турадиган талантларга ҳам бой. Ғафур Ғулом айтганидай, меҳнат ва ақл саломат бўлса, адабиётимизнинг осмони ҳам ҳеч қачон юлдузсиз қолмас.
Фақат олтин қўллари бор халқимизнинг тарихи ва бугуни заҳматкаш олтин қўллар билан битилиши керак. Бу зўр масъулият, қодир меҳнат ва чинакам ижодий интизом билан ҳаракат қилиш лозимлигини тақозо этади. Дунё билган бадиий таълимотлардан бири мана шу.
НУҚТАИ НАЗАР ҲАҚИДА
Инсон ўзининг ҳар бир қадами, ҳаётда яшаган ҳар бир дақиқа, ҳар бир сониясида бир қарор чиқариш, бир қарорга келиш, бир қарор бериш эҳтиёжига дуч келади. Ҳар жиҳатдан мураккаб бу олам ундан муттасил суратда шуни талаб қилади, шунингсиз яшаб бўлмайди, шунингсиз бир қадам силжиш йўқ, инсонни барча ҳолатларда ҳаракатга соладиган нарса ҳам шу эҳтиёж. Лекин инсон ўзи келадиган, ўзи чиқарадиган қарорларни маълум бир дунёқараш, маълум бир нуқтаи назар, маълум бир қарашларнинг жами асосида шакллантиради. Ҳаётда киши кўз ўнгида рўй бериб турган, ўзига тегишли бўлган ёки бўлмаган ҳодисаларни баҳолаганда, уларга муносабат билдирганда ҳаётий тажрибаларнинг жамидан, билимларининг даражаси, маданий савиясининг кўламидан келиб чиқади. «Бир куни бир эшак, деб ҳикоя қилади Тагор ўз масалларидан бирида, – кўл бўйида туриб чанқовдан ўлаёзибди. Сувдан нега ичмайсан, ташналигингни қондирмайсан дейишса, «Сув лойқа экан», дермиш нуқул. Ҳақиқатан ҳам, – деб бир қарор чиқаради Тагор, – сув эшак учун лойқа бўлиб кўриниши мумкин, лекин у ақллари тиниқ, беғубор бўлганлар учун лойқа эмас, тиниқдир». Бу ерда камолот даражаси, савия, тажриба ва табиат, феъл-атвор жам ҳолида маълум бир ҳодисага бўлган муносабатни ифодаласа, яна шуларнинг миқёс жиҳатидан бутунлай бошқача бўлган жами бошқача бир муносабатни, бошқача бир баҳони билдиради. Кўл суви қорайиб кўринганидан ақли қисқа одам уни лойқа деб ўйлайди ва бу сувни ичишга яроқсиз деб топади, лекин теран ва тийрак, соғлом ақлли киши учун кўл сувининг қорайиб кўриниши бу лойқаликнинг эмас, теранликнинг, тиниқликнинг белгиси, шунинг учун ҳам у зоҳиран қорайиб кўринган нарсанинг шаффоф, тиниқ бўла олишига комил ишонч билан қарайди. Мана шуларга кўра, одам ҳаёт ҳодисаларига ўз инсоний даражасига, инсонлигининг даражасига кўра муносабат билдиради. Ва шу муносабат, маълум бир ҳодисага нисбатан тутилган йўлда у фақат ўз манфаатларинигина эмас, умумнинг, умуминсоний манфаатларни ҳам назарда тутади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг кўз қараши унинг ўзи учунгина аҳамиятли бўлиб қолмасдан бошқаларнинг манфаатларини ўзида акс эттирганлигидан умумаҳамиятга моликдир. Чунки унинг нуқтаи назари ижтимоий нуқтаи назарнинг бир узви, узвий, ажралмас ҳалқасидир.
Бу жиҳатдан, айниқса, ижодкор инсоннинг кўз қарашлари, ижодкор шахсининг камолот даражаси қандай бўлиши, қандай эканлиги муҳимдир. Чунки унинг нуқтаи назари, ҳаёт ҳодисаларига муносабати ва шу муносабатининг миқёси кўпга таъсир қилади, кўпнинг тарбияси ва онгини ўстиришга қаратилган, сафарбар қилинган бўлади. Зокиржон Фурқат «Шоир аҳволи ва шеър муболағаси хусусида» деб аталган манзумасида шоир кишини таърифлаб уни «На хуш кўрса оламда таъриф этар, Ани яхши сўз билан тавсиф этар» дейди. Бу шоир Зокиржон Фурқатнинг ўз нуқтаи назари. У шоир киши оламда кўпроқ яхши нарсаларни, яхшиликларни кўриб уларни яхшилик билан шодланиб тилга олади, яъни яхшиликларни тасвирлаш орқали яхшиликларга йўл очади, рағбат – майл уйғотади, дейди. Лекин ижодкор фақат яхшиликларни кўриб хурсанд бўлган чоғларидагина эмас, у ёмонликлардан озурда дил бўлган кезларида ҳам ёзади, яъни шу манзума якунида Фурқат ифодасича, «Ёзармиз басе шод бўлса кўнгул, Ва ё ғамга муътод бўлса кўнгул». Лекин шундай адиблар ҳам бўладики, улар инсон ҳаётидаги мавжуд қабиҳликларни уларнинг бутун даҳшати баробарида рўй-рост тасвирлаб, қабоҳатни аёвсиз суратда очиб ташлаб, унга қарши нафрат уйғотадилар, ўз ўқувчиларида қабиҳликларга қарши нуқтаи назарларни тарбиялайдилар, уларда курашчан бир руҳ уйғотадилар. Бу ҳам нуқтаи назар. У, айтайлик, Фурқат илгари сурган нуқтаи назардан фарқ қилади, лекин унга диаметрал жиҳатдан қарши эмас, балки бу каби инсон идеалларини назарда тутган, инсоннинг энг олий манфаатлари учун баробар, бир сафда туриб ҳаракат қиладиган қарашлар бир-бирини тўлдиради, бойитади, яхшилик учун курашни таъсирчан қилади.
Ижодкор шахси ва унинг қарашларининг жами – у ёзган асарларнинг қаватларига сингиб кетади, унинг нуқтаи назари у тасвирлаган ҳаёт воқеаларининг замирида акс этади, у ҳаётдан ёзилажак нарсани ҳам маълум бир нуқтаи назар билан ажратиб, саралаб олади, маълум бир нуқтаи назардан туриб ажратади, ёндашади, мазмун беради, маъно чиқаради. Ўзини буткул бир чеккага қўйиб, ўзим буткул аралашмасдан фақат бўлган воқеанинг ўзини тасвирлаб бераман, буткул объектив бўламан дейдиган ижодкорлар ҳам учрайди, лекин буларнинг асарлари кўпинча қуруқ ва қашшоқ бўлади, баайни, ичкарида ликоп тўла тилла ранг асал кўриб ўзини тўнғиллаб дераза ойнасига урган, лекин асалнинг ўзига етолмаган қовоқари қандай вазиятда бўлса, ҳаётни ўз қалбининг олови билан иситмай, унга ўз қалбининг тафтини сингдирмай туриб тасвирламоқчи бўлган ижодкор ҳам шундай ёки шунга ўхшаш вазиятга тушади.
Яшамоқ!
Осмонга етади бошим
Бу оддий, меҳнаткаш сўз қудратидан! –
дейди бир шеърида шоира Ойдин Ҳожиева. Бу ҳам нуқтаи назар. Шу умид тўла янгроқ сўзлар шоиранинг барча шеърларига ўзига хос бир руҳий иқлим бағишлаб турадилар. Шоиранинг шу нуқтаи назари – эътиқод даражасига кўтарилганлигидан, унинг шеърлари замирида эътиқод каби англанганлигидан китобхонга ҳам таъсир қилади, уни яшаш, ижод қилиш идеаллари сари чорлайди. Ёки шоир Машраб Бобоев ўзининг ҳикояларидан бирига: «Ҳаёт яшашга даъват этади» деган эпиграфни қўяди. Бу ҳам кўз қараш, бир нуқтаи назар. Ёш ёзувчи ушбу нуқтаи назарни бадиий жиҳатдан қандай тарғиб қилганлигини бир кўздан кечириб ўтиш эҳтиёжи туғилмоқда, воқеан, биз ушбу мақолада ёш ижодкорлар ўз нуқтаи назарларини бадиий жиҳатдан қандай асослашлари устида айрим мисоллар воситасида тўхталиб ўтмоқчимиз. Ёш муаллифнинг «Гўзаллик» деб аталган хикоясида Абдураҳмон деган бола-чақали бир йигит диссертациясини ҳимоя қилолмай қолади. У одам кирмаган зиёфатини, бола-чақаси, оиласи, хотинини ташлаб номаълум бир ҳис билан уйдан чиқиб кетади. Унда ўзини баланд тоғ чўққисидан пастга ташлаб ўлдириш ва шу йул билан шармандаликдан қутулиш фикри пайдо бўлади. «У диссертацияси ўтмагандан кейин залдан чиқиб кетди, деб ҳикоя қилади ёзувчи дўстлари эргашишди. Лекин у ҳозир тасаллини ҳам кўтара олмас эди. Шу сабабли «мен бугун холи қолай, қўрқманглар, ўзимни ўлдирмайман, эртага кўришамиз», деб улардан зўрға ажралди. Уйга келиб, хотинига ҳам, менга халакит берма, деди-да, хонасига қамалиб олди. Устма-уст чекди, лекин ичмади. Овқат ҳам емади. Қандай воқеа юз берганини англаган хотини ҳам ҳеч нарса деб зўрламади. Ярим кечагача шу ҳолда, мияси, бутун вужуди бўм-бўш ҳолда ўтирди. Ярим кечада бир қарорга келди: ўлади. Бу шармандаликдан кейин яшаб бўлмайди. Ўлади. Лекин ўзини ўзи ўлдирганлигини одамлар сезмаслиги керак! У ўлимнинг жуда кўп йўлларини қидирди…» Биз қаҳрамоннинг мана шу оғир ҳолатига ёзувчи тасвирида эргашиб кириб борамиз. Қаҳрамон ҳаётида юз берган таназзулга тушунамиз. Унинг фикрига, ўлимни бу вазиятда бирдан-бир чора сифатида танлаганига қўшилмасак-да, ундаги ҳиссий тарангликка ўз-ўзидан эргашамиз. Қаҳрамон ҳолатидаги таранглик бизга ҳам кўчади. Ёзувчи шу таранг ҳолатни яхши ҳис қилади, уни бадиий жиҳатдан ишонарли гавдалантиради. Биз қаҳрамоннинг ҳолатига кирамиз. У билан бирга автобусга тушиб, Оқтошга томонларга қараб кетамиз. Иттифоқо, Абдураҳмонга автобусда кичкина қизчани етаклаган ғоятда латофатли бир аёл ҳамроҳ бўлади. Иттифоқо, улар ўзаро суҳбатлашиб коладилар. «Абдураҳмон ўзининг кўзга яқинлигини, анча-мунча қизларга ёқишини билар, улар билан тезда тил топишиб кета оларди», деб изоҳ беради ёзувчи ва шундан сўнг тасодифий ҳамроҳ гўзал Лутфия билан бизнинг ўзини ўлимга чоғлаган қаҳрамонимиз ўртасида бироз шўх, бироз бачкана (бундай пайтларда бачканалик ҳам ўзи табиийдай бўлиб туюлади) ҳазил-ҳузуллар бошланади. Ва бир дамгина илгари далидунёси қоронғи бўлиб, ўзини чуқур чоҳга тушиб кетгандай ҳис қилиб турган, кўзига ўлимдан бошқа ҳеч нарса: на болачақаси, на ҳаёт, на хотини кўринмай қолган бахтсиз йигит энди фақат қизнинг гўзаллиги хусусида ўйлайди. Ўзи не аҳволда-ю, «Бунча гўзал бўлмаса, – деган фикр келди бошига. – Бунча гўзал…» деб ўйлайди Лутфия ҳақида. Бу гўзал жувон (унинг эри Оқтошдаги конда ишлаши маълум бўлади) Оқтошга етгунларича ҳам бўлмай ўлим ёқасидаги йигитни шунчалар ҳам мафтун қилиб қўядики, тоғнинг баланд чўққисига чиқиб ўзимни ташлайман, биров излаб топаман дегунча жасадим ҳам қолмайди деб кетаётган Абдураҳмон бирдан ўзгаради: «Лекин мана бу гўзал жувонни кўриб, у билан ҳамсуҳбат бўлди-ю, барча гапларни унутди. Гўё ҳеч нарса бўлмагандай. «Аблаҳ, – деди ўзига ўзи, шунча шармандалик етмагандай, яна бировнинг хотинига кўз олайтиряпсан-а! Шунча ғалвадан кейин қандай қилиб ишқибозлик қилоляпсан! Қандай қилиб шунча тез унутиб юбординг бўлиб ўтган ишни!» У ўзини ўзи койигани билан, – деб давом этади ёзувчи, – ҳаётининг жуда бемаъни ўтганини ҳис қилгани билан, мана шундай гўзал қизга ҳамроҳ бўлгани, унинг тўғри, самимий гаплари юрагига жиндай шуъла ташлаган, боя чоҳдай қоронғи ва тубсиз кўринган хаёллари шу шуъладан жиндай ёришган эди. Унга энди ўзининг ўлимга кетаётгани, мана шундай гўзаллар билан ортиқ кўришмаслиги, ўзининг ўлиб кетгандан кейин ҳам гўзаллар яшайвериши, кулиши, бошқаларнинг улардан баҳраманд бўлиши алам қиларди. Уйғониб келаётган худбин ҳислари ўлим ҳукмининг устидан кула бошлади». Гўзаллик қаршисида қаҳрамонимиз бирдан худбинга айланади. Ва унинг бундан кейинги ўйлари, қилиқларидан бачканагина мелодраманинг иси анқий бошлайди. Унинг бошига тушган савдо биз бу савдони боя жиддий деб ўйлаган эдик, ростдан ҳам, вазиятга кўра ўзини ва ўз қадрини, ҳақ-ноҳақнинг фарқини биладиган одам учун анча оғир эди. Қаҳрамон шу ғоятда оғир вазиятдан, кучли руҳий депрессиядан жуда осонлик билан чиқиб кетмоқда. У ҳатто бизнинг кўз ўнгимизда майдароқ, қўрқоқроқ бир одамга айланиб бормокда: «Ўласан кетасан, – деди у ўзига. – Кейин нима бўлади? Мана бу қиз икки соатдан бери сенга ҳуснини, табассумини, хуш лутфини ҳадя қилиб келяпти. Унинг шунча нарсасини олиб кимга қайтиб берасан? Қузғунларгами? Йўқ, яшаш керак. Ўлим ҳамманинг қўлидан келади. Яшаш эса ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Сен мардсан, яшай оласан…» Шундай қилиб Абдураҳмон ўзининг ўлим ҳақидаги фикрлари бемаъни эканлигини англаб етади, у конга ишчи бўлиб кириш қарорига келади. У Лутфияга акасингил бўлишни таклиф қилади. «Шу бугундан бошлаб сиз мен учун ягона энг азиз одамим бўлиб қолдингиз. Сабабини сўраманг…», дейди охирида миннатдор Абдураҳмон Лутфияга. Биз яна ёзувчининг бошда айтган нуқтаи назарига қайтайлик: ҳаёт ва гўзаллик яшашга даъват этади. Ўлим гўзаллик олдида чекинди. Ҳаёт яна тантана қилди. Лекин бизда заррача шубҳа ва эътироз уйғотмайдиган бу нуқтаи назар тасвирланган воқеада бадиий ва фалсафий жиҳатдан чуқур исботлаб берилмади. Қаҳрамон оғир вазиятдан, халқ тилида айтилганидай, сувдан қуруқ чиққандай осон сирғалиб чиқиб кетди. Биз унинг қандай одам эканлигини билолмай қолдик. У ўзини мард одам деб таништирди. Лекин, айниқса, мард одамларда бундай ҳолатлар оғирроқ кечади. Ҳамма нарсадан қўл ювиб қўлтиғига уриб, ташлаб чикиб кетадиган одамнинг кўзига шу аҳволда ҳеч нарса кўринмай гўзал қиз кўринадими? У ўн етти ёшда бўлганда бунга балки ишониш мумкин эди. Лекин у ўттизга кирган, оилали йигит. Бу ёшда одамда қарама-қарши фикрларнинг кураши жуда драматик бўёқларга бой бўлади… Ҳар ҳолда ёзувчи қаҳрамоннинг шу вазиятдаги нуқтаи назарига бизни ишонтиролмади, қўйилган катта масала енгил-елпи, юзакигина ҳал қилинганга ўхшаб қолди. Бу ерда ёзувчида туғилган ва у илгари сурмоқчи бўлган, аслида тўғри ва олижаноб нуқтаи назар чинакам асосланган, далиллари ишонарли бадиий нуқтаи назарга айланмади. Мен Абдураҳмон шу вазиятда ўлиши керак эди демоқчи эмасман. У ўлмаслиги ҳам мумкин, лекин унинг тақдири ўзи тушган ҳаётий вазиятга кўра жиддий ҳал қилиниши керакмиди деб ўйлайман, бу ерда ёзувчи назарда тутган гўзаллик шунчалар таъсир кучига эга бўлармикин, шу ери бироз ўхшамай турибди шекилли… Ёш ёзувчининг ҳаётдан танлаган воқеага муносабати етарли даражада изчил эмас ва биз буни бошда тўғри нуқтаи назарда туриб ҳам шу нуқтаи назарни бадиий жиҳатдан етарли асослай олмаслик ҳоллари бўлишига мисол қилиб келтирмоқдамиз. Ёш ёзувчи Эмин Усмоновнинг «Хато» деб аталган ҳикоясида вазият бироз шунга ўхшайди. Лекин бунда инқироз ўлим билан тугалланади. Милиция сержанти Асад Турсунов оилавий машмашаларга чидолмай ича бошлайди. У бир куни хотини билан қаттиқ аразлашиб ҳатто хизмат постига ҳам ғирт маст ҳолда боради. У қаттиқ дашном эшитади, жамоа уни тарбиялашни ўз устига олади. У ичишни ташлайди. Лекин қачон мажлис бўлса, уни ундай эди, бундай қилдик, деб мисолга келтиришади. Булар Асадга оғир таъна бўлиб эшитилади. Ич-ичидан эзилади. «Наҳотки унинг қилмишини ҳар йиғинда юзига солишаверади? Наҳотки у бу таъналардан ҳеч қачон қутулолмаса?» ўртанади Асад ва ниҳоят навбатдаги эслатиб ўтишдан кейин унда: «Йўқ, энди бу кўпчилик номини булғамаслик керак. Бу софдил одамлар орасида яшашга унинг ҳаққи йўқ!» деган қатъий бир қарор туғилади. Унда ўзини ўлдириш фикри пайдо бўлади. Ва у жонига қасд қилади. Унинг хотини ҳали эрини кўмиб улгурмасдан нафақа арз қилиб келади. Асаднинг бошлиғи бўлмиш майорнинг жаҳли чиқиб кетади: «– Наҳотки сизни бевақт етим қолган норасиданинг тақдири эмас, фақатгина пул қизиқтираётган бўлса?