WYZWANIA: INNOWACJE, WZROST DEMOGRAFICZNY I ZMIANA KLIMATU
Przed krajami EŚW i ich regionami stoi szereg wyzwań. Najważniejsze z nich dotyczy zdolności ich gospodarek do konkurowania na światowych rynkach. Jak wynika z analiz[18], powszechną słabością tych krajów i regionów jest stosunkowo słabe zaawansowanie technologiczne. Postęp w tej dziedzinie osiągnięto głównie dzięki importowi technologii z Zachodu, natomiast potencjał poszczególnych krajów w zakresie tworzenia i rozpowszechniania innowacji jest nadal słaby i skoncentrowany w największych miastach EŚW. Regiony peryferyjne mają bardzo niski potencjał innowacyjny, a ich dotychczasowych wysiłków w tym zakresie nie można uznać za satysfakcjonujące.
Jednak występują również wyzwania specyficzne dla poszczególnych regionów EŚW. Najważniejszym z nich wydaje się wyzwanie demograficzne. Liczba ludności w krajach EŚW maleje i proces ten jest najsilniejszy w regionach najsłabiej rozwiniętych („maruderzy”), o których już kilkakrotnie wspomniano.
Spadki populacji wynikają przede wszystkim z dwóch czynników: emigracji i niskiego współczynnika dzietności, przy czym ten drugi jest w dużej mierze wynikiem pierwszego. Aby populacja mogła się zwiększać (caeteris paribus), współczynnik dzietności (liczba urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę) nie powinien być niższy niż 2,1. Niski współczynnik dzietności wynoszący 1,25 (wartość dla całej EŚW) byłby wyższy, gdyby nie tendencja do odkładania planu urodzenia pierwszego dziecka z około 23 do około 28 roku życia, jaką obserwujemy od 30 lat. Relatywnie wyższy współczynnik urodzeń w regionach peryferyjnych przyćmiony jest przez masową emigrację, przy czym regiony te znajdują się w stosunkowo gorszej sytuacji demograficznej niż regiony miejskie, które czerpią korzyści z napływu stosunkowo młodszej ludności, co dodatkowo ogranicza szanse rozwoju regionów słabiej rozwiniętych.
Rys. 6. Zmiana liczby ludności w regionach NUTS2 w latach 1990–2017 (jako procent wartości z 1990 r.).
Rys. 7. Współczynniki dzietności ogółem, regiony NUTS2, 2015.
Źródło: Fihel A. i Okólski M., „Demographic change and challenge”, [w:] Gorzelak G. (red.), Social and Economic..., op. cit., str. 101–132.
Niepokój budzi również sytuacja środowiskowa w krajach EŚW. Pomimo znacznego postępu w zakresie produkcji i zużycia energii, a także ochrony środowiska, w niektórych regionach i miejscowościach EŚW jakość powietrza jest bardzo zła (rys. 8 i 9). W kilku krajach nadal występuje problem uzależnienia od indywidualnych systemów grzewczych wykorzystujących złej jakości węgiel (głównie w Polsce, kraju niechętnym do przejścia na inne źródła energii), co powoduje silne zanieczyszczenie powietrza w sezonie grzewczym.
Rys. 8. Roczne stężenie benzo[a]pirenu w UE w 2018 r.
Źródło: Jakość powietrza w Europie – raport 2019, Europejska Agencja Środowiska, Luksemburg 2019.
Rys. 9. Zanieczyszczenie powietrza w Europie na początku marca 2018 r.
Źródło: https://www.careourearth.com/air-pollution-in-europe-in-early-spring/
FARMA SOLARNA, KOWNO, LITWA
Ogólna zależność energetyczna od węgla – najważniejszego czynnika zanieczyszczającego powietrze – jest nadal wysoka w niektórych krajach EŚW: w Polsce wynosi ona nieco poniżej 80%, w Bułgarii i Czechach – około 40–50%. Dla porównania, w krajach bałtyckich zależność od węgla jest równa zeru na Litwie i Łotwie, a w Estonii – bliska zeru. W większości krajów EŚW zależność od węgla maleje.
W 2020 r. Polska była jedynym krajem, który nie poparł celu UE z 2019 r., jakim było osiągnięcie w Unii Europejskiej neutralności klimatycznej do 2050 r. Przejście na zieloną gospodarkę opartą głównie na energii odnawialnej będzie wymagało czasu, wysiłku i inwestycji w większości krajów EŚW. Można się jednak spodziewać, że zostaną podjęte starania o zapewnienie czystszych źródeł energii, a postęp technologiczny w zakresie produkcji i wykorzystania energii (np. poprzez wymianę starych pieców w domach na nowoczesne, przejście na gaz i energię odnawialną) będzie nadal sprzyjać tym pozytywnym zmianom.
W styczniu 2020 r. Komisja Europejska ogłosiła ustanowienie mechanizmu sprawiedliwej transformacji, będącego częścią Zielonego Ładu oraz planu inwestycyjnego na rzecz zrównoważonej Europy. Zgodnie z deklaracjami Komisji mechanizm sprawiedliwej transformacji zapewni dostosowane do potrzeb wsparcie finansowe (o wartości co najmniej 100 mld EUR) i praktyczne na rzecz niezbędnych inwestycji w regionach najbardziej dotkniętych skutkami transformacji.[19]
Przejście na bardziej ekologicznie zrównoważony model gospodarczy nie jest czymś niemożliwym. Niektóre regiony i miasta, takie jak Katowice na Śląsku, przeszły już proces rewitalizacji. Centrum Katowic – niegdyś miasta przemysłowego – zostało gruntownie odnowione w ciągu ostatnich 10 lat i obecnie mieszczą się w nim Muzeum Śląskie, Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i Centrum Kongresowe. Inwestycje w rozwój kultury i obszarów miejskich wywarły pozytywny wpływ na lokalną gospodarkę i na samo miasto, które uważa się obecnie za wschodzącą metropolię[20]. W regionie Karlowych Warów w Czechach została nawiązana współpraca między uzdrowiskiem a branżą turystyki przemysłowej. Węgierska inicjatywa VisitFactories ma na celu rozwój miast poprzemysłowych, a kilka inicjatyw w Rumunii pokazuje, w jaki sposób obiekty przemysłowe mogą odgrywać nową rolę jako dobra promujące kulturę materialną[21].
POLITYKA SPÓJNOŚCI W EŚW: ROLA I OSIĄGNIĘCIA
Od samego początku istnienia nowoczesnych polityk regionalnych – a więc od lat 30. – większość ich modeli była podporządkowana zasadzie „równości”, a bardzo niewiele z nich kierowało się celami „efektywności”. Także w polityce regionalnej Unii Europejskiej na pierwszym miejscu stawiano wyrównywanie poziomu rozwoju regionalnego, a nie stymulowanie wzrostu poszczególnych państw członkowskich lub całej UE – chociaż w ostatnim czasie nowe cele, takie jak promowanie konkurencyjności i efektywności zainwestowanych środków, uzupełniły tradycyjne podejście wyrównawcze.
Przystąpienie krajów EŚW do Unii Europejskiej (Estonia, Łotwa, Litwa, Czechy, Słowacja, Polska, Węgry i Słowenia w 2004 r., Rumunia i Bułgaria w 2007 r. oraz Chorwacja w 2013 r.) nadało nowy wymiar ich rozwojowi regionalnemu i politykom regionalnym. Polityki te zostały niemal całkowicie podporządkowane – zarówno pod względem finansowym, jak i merytorycznym – Polityce Spójności, której te nowe państwa członkowskie stały się największymi beneficjentami. Jednak mimo iż dominowała ogólna zasada tej polityki, zgodnie z którą najsłabiej rozwinięte regiony powinny otrzymywać najwięcej funduszy, proporcje alokacji były w dużej mierze zbliżone do proporcji liczby ludności w tych obszarach – odchylenia były rzadkie i niewielkie oraz występowały częściej z korzyścią dla odległych, słabiej rozwiniętych regionów[22]. Tym samym cel zmniejszenia dysproporcji międzyregionalnych za pomocą funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności nie zawsze był osiągnięty, zdolność absorpcyjna relatywnie słabiej rozwiniętych regionów była bowiem mniejsza niż ośrodków miejskich. Na pierwszym etapie członkostwa absorpcję uważano za główny cel instytucji zarządzających napływem funduszy z Unii Europejskiej, ale później wzrosło znaczenie racjonalności wydatkowania, tj. efektywnego wykorzystania funduszy zgodnie z ich przeznaczeniem.
W wielu krajach członkowskich występowała wysoka zależność inwestycji publicznych od wsparcia w ramach polityki spójności – w niektórych okresach wynosiło ono nawet 90% ogółu inwestycji publicznych (w Portugalii i Grecji), a w kilku nowych państwach członkowskich utrzymywało się na poziomie od 30% (Słowenia) do 60% (Chorwacja).
Przystąpienie do Unii Europejskiej przyniosło oczywiste korzyści zarówno z punktu widzenia struktur gospodarczych, jak i instytucjonalnych krajów EŚW[23]. Ogólny wzrost gospodarczy tych krajów bez wątpienia przyspieszył i przyczynił się do osiągania konwergencji z krajami Europy Zachodniej. Mógł to być jednak głównie dość prosty efekt napływu dodatkowych środków do ich gospodarek (tzw. efekt popytowy). Nie wykazano jeszcze trwałych skutków ekonomicznych polegających na stałym wzroście ogólnej efektywności gospodarowania w tych krajach (tj. efekt podażowy). Niemniej skutki cywilizacyjne – tj. poprawa infrastruktury, jakości środowiska i innych wymiarów jakości życia – są ewidentne i dotyczą zdecydowanej większości (o ile nie wszystkich) miast i wsi w nowych państwach członkowskich.
Członkostwo w Unii Europejskiej wpłynęło również na kilka cech systemowych, które kształtują politykę regionalną krajów EŚW. Wyraźnie pozytywne aspekty to:
• wzrost znaczenia myślenia strategicznego na wszystkich szczeblach terytorialnych: krajowym, regionalnym i lokalnym – niezbędny krok w realizacji zasady „programowania” Polityki Spójności;