Тукай. Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте / Тукай. Сказка об охотнике Мэргэне и девушке-оленихе (на татарском языке)

3

Юк, Вәли абзый бирешмәде. Ул терелде һәм эшкә утырды.

– Син, карале, – диде ул Газизә апага, – Әсмабикә авырып тора дидеңме әле син?.. Булмаса, алып чык читекләрне, үзебез генә каербыз…

Газизә апа, Габдулланы алып, Әсмаларга кереп китте.

Алар килеп кергәндә, Әсма җиңги сәкедә авырып ята, Әптелбәр белән Нәсимә идәндә таракан чабыштырып уйнап утыралар иде.

Габдулла, керү белән үк, иптәшләре янына барып утырды һәм таракан чабыштыруга катнашты.

– Әйдә, Бибигазизә җаным, утыр, берүзем бик ямансулап ята идем әле, керүеңә рәхмәт, – диде Әсма, кунакларына бик сөенеп.

Болай рәхмәтләп каршы алгач, Газизә апа да йомышын үтәргә ашыкмады. Әсма янына утырып, хәлен сорашты. Әсма хәлен аңлатты, сәламәтлеген сагынды, авыруның ни икәнен дә белмәгән яшьлеге турында сөйләп алып китте…

Газизә апа күршесенең яшьлеге турындагы хикәясен ишеткәне юк иде әле. Аның үзенең дә яшьлеге исенә төшеп китте бугай, ул Әсманы кызыксынып тыңларга тотынды.

…Яшьрәк чакта Әсма җиңги бер көндә бер полузор^[12] йә ике минзәләвәй^[13] читек каеп бирә ала, ике колаклы читекне ул көненә биш-алты пар эшләп өлгертә иде. Көненә алтмыш-җитмеш тиен шалтырап торган акча эшләп ала иде Әсма ул елларны. Кыз чагында һәм Нигъмәткә кияүгә чыгуның беренче чорында бу аз акча түгел, мондый акчаны уңган, һөнәрле куллар гына эшләп тапса таба иде.

Нигъмәт ул елларны Мещанский урамда Мәтеби дигән бер шорникта эшләде. Камыт һәм иярнең остасы саналадыр иде Нигъмәт ул чакта. Хуҗасы аны бик мактый, бик үз итә иде. Әллә нәрсә булды. Хуҗа Сары Тауга барып авырып кайтты һәм үлеп китте. Бик әйбәт кеше иде югыйсә. Наследник булып калган улы Трофим, киресенчә, эчкече, хуҗалыксыз кеше булып чыкты. Ул ахырда мастерскойны юк кына бәягә Чебоксардан килгән бер чуваш сәүдәгәренә сатты. Нигъмәт шуннан соң Мөхәммәтҗан Галиевләргә эшли торган каешчы Закирга ялланды. Кәҗә бистәсендә булды бу. Әсма нәкъ шулвакыт Закирларга каршы йортта яшьләй тол калган бертуган апасында тора, һәм алар апалы-сеңелле икәүләп Сабитовларга кәләпүш чигәләр иде.

Икесенең дә ул вакыт яраткан гадәтләре тирә-яктагы егетләрдән көлү иде. Берәр егетнең берәр кимчелеген эзләп табу һәм аны тапкыр итеп әйтеп бирә белү дигәндә, Кәҗә бистәсендә болардан да үткер һәм әче телле кызлар бар идеме икән? Шуңа карамастан аларның тамчылы гөлләр белән капланган күгелҗем тәрәзәле өе бистә егетләренең һәрвакыт күз уңында булды.

Бу өйнең тыкрыгы юл уңае түгел, әмма егетләр аны юл уңае итүнең сылтавын табалар һәм еш кына шуннан гармун тартып узалар иде. Иртәләрен торып йортка чыккан саен диярлек, кызлар урамнан өйалдына ыргытылган, өчпочмаклап төрелгән гыйшык һәм сәлам хатлары табып алалар да, аларны укып, көлә-көлә эчләре катып бетә торган иде.

Әй, ул чаклар!..

Менә хәзер Сабитовлар кибетендә приказчик булып чем-кара калын мыеклы берәү хезмәт итәме?.. Соң әнә шул инде, һәрвакыт кибет алдында алтын чылбырлы сәгатен алып борып торырга ярата… Теге вакытны Кәҗә бистәсенең кәттә егетләреннән берсе иде ул. Шул берзаман эңгер-меңгер вакытында арткы тыкрыктагы койма ярыгыннан Бибиәсма торган йортның эчен күзәтеп тора икән. Кеше-кара күрмәгән арада карап өлгерим дигәндер инде, бөкрәя төшеп, бик уңайсыз кыяфәттә койманы сөзеп тора икән бу. Гөнаһ шомлыгына каршы, нәкъ шул тыкрыктан Бибиәсманың апасы Бибизәйнәп кер чайкап менеп килә икән. Ул, егетне күреп алып:

– Әйтәм тегендә бер хатын «көтү кайтты, минем тана бозавым кайтмады» дип эзләп йөри, ул монда койманы сөзеп тора икән, түгәнәй! – димәсенме!

Шуннан соң теге егетне бөтенләй бистәдән күчеп киткән дип сөйләделәр.

Икенче бер камыт аяклы егетне шул кыяфәттә күреп, Бибизәйнәп:

– Бибиәсма, чык әле, кемдер безнең коймага көянтәсен сөяп киткән, – дип кычкыра.

Шуннан соң бөтен бистә ул егетне «көянтә» дип йөртә башлады.

Биек һәм зур гәүдәле Нигъмәтҗанның каршы йорттан урамдагы бүрәнәгә тәмәке тартырга чыгып утырганын беренче тапкыр күргән Бибизәйнәп:

– Әсма, Әсма, карале, бу нинди кыяфәтсез килгән безнең бистәгә? – диде.

Бибиәсма карап көлде дә:

– Илаһи, киявең шундый була күрмәсен, – дип, тәрәзәнең пәрдәсен тартып куйды.

Чынлап караганда, егет бер дә кыяфәтсез түгел, тик башкалар белән чагыштырганда, ул артык таза һәм гаять киң җилкәле иде. Аның шундый зур гәүдәсе белән йөзеп йөргән шикелле йомшак кына басып йөрүен күргәч, Бибиәсма:

– Апакаем, күрсәнә бер, басып йөрүләрен генә карасана бер. Гәүдәсе дөньяга сыймый, ә йөреше шундый мыштым… төтен шикелле, – дип куйды.

Шуннан соң һәрвакыт аның Закир абзый капкасыннан чыгып килгәнен күргән саен, кызлар:

– Закир абзыйның морҗасы кайтара, ахры, төтене капкасыннан чыга, – дип көлешә торган булдылар.

Беркөнне Бибизәйнәпләр йортының сараена ут кабынып яна башлады. Күршеләренең мичкәле арбасын җигәргә ат юк, күрше каядыр олауга киткән. Кешеләр аптырашып торганда, каяндыр төтен шикелле мыштым гына Нигъмәтҗан килеп чыкты да сарайның түбәсенә менеп китте һәм – каян килгәндер аңа шундый көч – әрле-бирле як-якка селтәнеп, сарайның түбәсен ике якка аерып ташлады. Кешеләрнең исләре китте.

Шуннан соң Зәйнәп тә, Әсма да аңардан «төтен» дип көлмәс булдылар… Хәтта Әсма аңардан курка башлады, каршы килгәнен күрсә, сиздерми генә, урамның икенче ягына чыга торган булды…

Әмма беркөн икесе ике чаттан килеп чыктылар да күзгә-күз очрашты болар. Әсма кинәт каушап китте һәм тилгән алдында калган чебеш кебек: «Мә, йот мине чиләкләрем, көянтәләрем белән!» – дигән төсле тынып калды. Ләкин ни күзе белән күрсен, Нигъмәт кечкенә гәүдәле Әсма алдында курыккан кыяфәт белән үзе чигенеп куйды һәм, шунда ук исенә килеп, бурлаттай кызарып китте. Шундый гөнаһсыз елмаю белән елмайды ул шунда, яңа көлә башлаган бала гына шулай елмая ала!.. Әсманың тез буыннары йомшап китте, аның суы чәпчелеп куйды… Нигъмәт аңа чиләген рәтләп эләргә булышмакчы булып кына кулын сузган иде, Әсма ни өчендер:

– Килмә! – дип куркып кычкырды да, суларын түгә-түгә, ашыгып китеп барды…

Шуннан соң ул ике атна буе, бизгәк тоткан кеше сыман, үзен үзе кая куярга белми йөрде… Эшкә тотынса, җен шикелле, ут өертеп ташлый, тотынмаса, көннәр буе берни эшләми, алдына карап утыра бирде.

Беркөн Закир абзыйның хатыны кереп, уратып-нитеп тормый, туп-туры гына Нигъмәтнең Бибиәсмада күңеле барлыгын әйтеп бирде… Шуннан соң… менә шул… ундүрт ел мәхәббәт белән гомер… Беренче һәм өченче балалары гомерсез булды… Әптелбәргә хәзер унике яшь, Нәсимәгә алты…

Әйтергә онытылган икән… Бибиәсманың тәмәке тарткан кешене җене сөйми иде. Нигъмәт шунда ук тәмәке тартуын ташлады һәм, шуңа өстәп:

– Аракы да һич юньле әйбер түгел, Бибиәсма, акчаны бетерә, мине черетә, – диде, ләкин, асылда, аның өчен түгел, Бибиәсманың күңелен табар өчен эчүне дә ташлады…

Батырлыгыннан бигрәк, менә шушы тыйнаклыгы өчен сөйде бугай аны Бибиәсма…

«Торып китәргә ярар» дип, начар гына булса да, башка өйгә күчтеләр… Бу өйне элек-электән таныш Мөхәммәтвәли абзый Яңа бистәдән табып бирде. Әмма «торып китәргә ярар» дип килеп кергән өйдән алар инде чыкмадылар… Яхшырак өйгә күчәр өчен, һаман җиткереп булмады… Балалар булды… Ләкин мәхәббәт белән кабык куышта да бик әйбәт торып була икән… Тезне тезгә терәп дигәндәй, икәүләп өйдә эшләп утыру үзе генә нинди күңелле иде ул чакны.

Берсе – каешчы, берсе чигүче булып, алар бервакыт Сәгыйтьҗан байның заказы буенча ияр эшләделәр.

– Берәүдә дә булмаган ияр эшләп китер! – дип заказ бирде аңа Сәгыйтьҗан.

Бу иярне эшләп, алар ирле-хатынлы көн-төн диярлек утырдылар: «берәүдә дә булмаган иярне» эшләп бирү уен эш түгел бит! Ләкин, гаҗәп, бу эш никадәр катлаулы булса, аларны ул шулкадәр тирәнрәк кызыксындырды. Иярне эшләргә тотыну алдыннан Нигъмәтҗан хатыны белән озак кына киңәште, кәгазьдән әллә никадәр өлгеләр кисте, тагын ертты, тагын кисте. Икәүләп алар иярне бер айга якын эшләделәр… Күңелләрендә туган бөтен матур сурәтләрне һәм бизәкләрне алар шушы ияргә биреп бетерергә тырыштылар.

– Бу каюны менә болай кыйгачлап китерсәк нишләр, Бибиәсма?

– Бик әйбәт булыр, тик аны кызыл ефәк белән каесак матур булмас микән?

– Менә монда аркылы юл салып, ике чачакны^[14] тоташтырганда һәйбәтрәк булыр иде…

– Утыручыга уңай булса, ул да ярый. Тик утыручысын да онытмыйк әле без…

Бөтен якларын төпчеп, тикшереп, бөтен күңелләрен һәм зәвыкларын шуңа биреп эшләде алар бу иярне.

Тәмам итеп, эшне Сәгыйтьҗан кибетенә китергәч, аны күргән кешеләр, сокланып, ирексездән «аһ!» дип куйдылар…

Сәгыйтьҗан байга да ияр бик ошады. Ул «берәүдә дә булмаган» ияр өчен «берәү дә түләмәгән» акча түләргә дә җыенган иде, әмма Нигъмәтҗанның: «Ярый, күпме бирсәгез дә, Сәгыйтьҗан абзый… Акча дип түгел, эш булсын дип эшләдек инде!» – дигәнен ишеткәч, Сәгыйтьҗан да кыстап тормады, базарга чыга торган гади ияр бәясенә өстәп, ике кадак шикәр белән бер чирек чәйне күчтәнәч итеп бирде…

Аннан соң ул иярне Черек күл ярминкәсенә куйганнармы, әллә кая Петербурга җибәргәннәрме дип сөйләделәр, аны кем тикшергән?

Юк, начар түгел иде, әйбәт кенә гомер итте Бибиәсма үзенең Нигъмәтҗаны белән! Тик менә Нигъмәтнең көченә һәм холкына кызыгып, Садыйк бай аны үзенә мастер, йөк ташучы, каравылчы итеп алганнан бирле, тормышның кызыгы китеп барды. Акчага кызыгып башлаган эшнең юне буламыни аның!.. Моңынчы, ичмасам, табышы аз булса да, җан тыныч, үз куышыңда, һәрвакыт бала-чагаң белән чөкердәшеп, бергә-бергә иде.

Менә бит нәрсә килеп чыкты…

Бик рәнҗи хәзер Бибиәсма Садыйк байга, бик рәнҗи… Ул гына харап итте аның Нигъмәтҗанын… Ул гына ашады аның башын… Менә хәзер Нигъмәтҗан анда авырып ята, бу монда… Үлеп китсәләр, бу балалар кем кулына калыр?..

Габдулла идәндә уйнап утырган җиреннән әледән-әле Әсма апаның бу хикәясенә колак сала торды. Чөнки хикәя Нигъмәтҗан абзый турында иде. Башта яз һәм җәй көннәренең кояш шәүләләрен хәтерләтә торган бу хикәя соңга таба караңгылана барды һәм Әсма апаның күз яше белән бетте.

4

Кунычларны Әсмадан ярым-йорты эшләнгән көе алып чыгарга туры килде. Газизә апа аларны, кешегә биреп-нитеп тормый, үзе эшләп бетерергә булды. Ул бу арада кәләпүш эшеннән дә бушап тора, аннан соң кешегә түләргә тиеш акча, ни дисәң дә, кесәдә кала бит…

Кич утыру шактый озакка сузылды. Бүген өстәл савыт-сабадан бушатылган, өстенә күн җәеп кисә торган калын такта куелган, такта өстендә төрле төстә сәхтиян өелеп тора. Менә Вәли абзый күн төргәген, алып, өстәлгә актарып җибәрде. Төргәк кызыл, яшел, күк, ал һәм ак төсләр белән җемелдәп китте. Вәли абзый, сортларынамы, күләмнәренәме карап, аларны өем-өем итеп аера, аерган берсен бармаклары белән аркылыга-буйга үлчәп ала, үзе авыз эченнән әкрен генә көйли иде:

 
Күк күгәрчен ояда шул, дөньяда-а-а,
Оялары пыяла шул, вай дөнья-а-а…
 

Аннан соң ул әзер кәгазь өлгеләрне күн өстенә мөмкин кадәр тыгызрак урнаштырырга тырышып тезеп чыкты. Кайрый-кайрый очлаеп калган коточкыч үткен пычагының йөзен өлгеләр читеннән күнгә батырып, кисеп алып китте ул һәм, көч бирер өчен, кулы өстенә ияге белән ятты.

Пычак яфраклы һәм чәчәкле бизәкләр өлгесе буйлап төрле борылышлар ясый, бер урында, уңга һәм сулга борылгалап, телләр ясап китә, аннан, кыйгачлап, кире әйләнә. Вәли абзыйның ияге дә нәкъ шул ук хәрәкәтләрне кабатлый бит… Бу вакыт ул көйләвеннән туктый, аның йөзе намаз укыган чагындагы сыман җитдиләнә, ияге үзенең борылышлары белән әйтерсең дөньяны әйләндерә һәм андагы эшләргә үзенчә, үзе теләгән юнәлешне бирә иде.

Габдулла юрган астыннан аның ияге йөрешен күзәтеп ятты-ятты да оеп йоклап китте. Төшендә ул Әптелбәрне күрде. Әптелбәр, аның күзләренә текәлеп караган хәлдә: «Син беләсеңме, минем әни үлде бит! – ди, аннан, яңадан шуны ук кабатлап – Үлде бит минем әни!» – ди, тагын һәм тагын кабатлый, үзе еламый, тик аның тавышы Габдулланың колагында әллә ничек әрнүле яңгырый…

Габдулла нык кына көрсенеп уянып китте.

Газизә апа аның янына килеп җитте.

– Чү, чү, улым, бисмиллаңны укы тизрәк, сул ягыңа төкер, – диде ул.

Вәли абзый да, борчылып, урыныннан торды.

– Әллә авырый башладымы бала? – дип, ул Габдулла янына килде һәм аның башын тотып карады.

Газизә апа ирен битәрләп алды:

– Үзең, үзең!.. Тәрбиясен үз җилкәңә күтәреп алып кайткансың икән, борчыла белергә кирәк… Синең көн-төн базар, көн-төн талчок… Бала белән рәтләп сөйләшкәнең дә юк… Кайчаннан бирле, читек тегеп бирәм, дип вәгъдәлисең… Ятимнең күңеле сынык… Без тапмый аның күңелен, Нигъмәтҗан белән Әсма кереп тапсынмыни?..

– Шул инде, кире беткере, эш дип күзебез чыга безнең, – диде Вәли абзый, гаепле генә чигәсен кашып… – Әйбер дә бар… тегеп бирим әле, Алла боерса! Яшел савырлы итеп… Кунычына менә шундый колаклар каеп… Табанына, примир әйтик, нәстәяшши болгар олтаны салып… биек үкчә куеп, мин сиңәйтим… әфисәрләр итеге шикелле «гөрс, гөрс!» итеп торсын… Әйе… ыммыммм…

Габдулланың сөйләшәсе килеп китте. Ул, Вәли абзыйдан нәрсәдер сорарга теләп, авызын да ачты, әмма шулвакыт ишек шакыдылар…

Вәли абзыйга, чыгып, ишек ачарга туры килде.

5

– Утыгызны күреп кердек, Вәли абзый. Мәшәкатьләп йөрибез… – диде, ишектән керә-керә, Сәхип солдат. – Мин үзем генә түгел, кунагым белән, әйдә, Григорий Иваныч! Безнең бистәдә бердәнбер башмачных дел мастер Вәли абзый Хөснетдинов менә шушы инде…

Габдулла, юрганын кайтарып, Сәхип белән кергән кешегә әйләнеп карады… Шул үзе… теге чиркәү суккан көнне Сәхип абзый белән кайткан кара күзлекле, ак картузлы… Ни сөйли ул? Көндез керергә вакыты юк… Итегенең артын тегеп аласы… Көз кереп килә… Көзен бу тирә баткакка әйләнә бит… кирәк… Вәли абзыйның эше тыгыз булса, ул үзе дә булдыра… тик аның коралы-мазары юк… Ничек болай, татарча һәйбәт сөйлиме? Иске бистәдә татар урамында туып, татар балалары белән уйнап үскән… Атасы хәлле кеше түгел, улын көч-хәл белән генә укыткан…

Үзе бик кызык. Сиңа әйтә торган сүзен башка кешегә карап, тегеңә әйтә торган сүзне сиңа карап сөйли.

Биш минут та узмады, ул инде верстак янында итеген төзәтеп утыра иде. Сүз шәһәр хәлләренә күчте. Григорий Иванович байларны мактарга тотынды:

– Сабитовларга тегәсез икән… бик шәп кеше… әйләндерә белә эшне… Иске фирма, солидный фирма… Лондонда, Парижда выставкаларда катнашкан… Алтын, көмеш медальләре генә әллә нихәтле… Татар сәүдәсе заграницага чыга башлады бит хәзер. Оренбурның Хөсәен бай Истанбулга гына унсигез мең пот куй мае чыгарды үткән ел… Быел Германия белән Франциягә үзе чыгып киткән, дип сөйлиләр.

– Куй мае урынынамы? – диде Сәхип солдат һәм көлеп җибәрде. – Шутник син, Григорий Иванович!

– Юк, юк, чынлап әйтәм, – диде Григорий Иванович, мөмкин кадәр җитди булырга тырышып, – балаларына, махсус укытучылар чакыртып, коммерция һәм Европа телләре укыта, имеш, дип ишетәбез…

Вәли абзый Григорий Ивановичның мөселманнарны мактавын кинәнеп тыңлый.

– Әлхәмделилла, бик һиммәтле байларыбыз бар…

Григорий дәвам итте:

– Ә Мөхәммәтҗан Галиев?.. Чикаго выставкасына бара бит… Чикаго бит ул!.. Уен эшмени? Ә сез ишеттегезме, Сәгыйтьҗан Сәгыйтов узган атнаны Думада, ачларга ярдәм итәргә кирәк, дип, речь белән чыккан? Столичный газеталарда яздылар үзен…

– Дипломат! Зур дипломат! Баш бар, – диде Сәхип, мыегын бөтергәләп.

– Шуннан соң үзенә икенче көнне суд була… Сәгыйтовка… Күптән үзенең пыяла заводында эшләүче мастеровойлар биргән була моны судка…

– Йә, йә, – дип кызыксынды Сәхип.

– Ягъни безнең һиммәтле баебыз эшчеләргә акча урынына складында күгәреп яткан чәй белән бозылган он бирә… Үтми торган товар монда бик шома гына шул юл белән үтеп китәр, дип уйлый. Инде судта, свидетельләр тегене кыса башлагач, имеш, юк, мин аны жалуния итеп түгел, ачларга бер ярдәм булмасмы, дип тараттым, ди…

– Ха-ха-ха! «Ачларга ярдәм» дигәне шул икән! – дип кычкырып көлде Сәхип.

Григорий Иванович байларны мактап дигәндәй башлаган сүзен бөтенләй тискәре нәтиҗә белән бетерде… Сәхип мыегын бөтерә-бөтерә көлә, Вәли абзый ни әйтергә белми аптырап утыра иде…

– Булмас, дошман сүзедер ул, кем, Гөргери туган? Югыйсә бик һиммәтле, бик диндар кеше бит үзе…

– Әйе, әйе, биш вакыт намазын калдырмый, Петербурда мәчет салдыру эшен башлап йөри… Ну бит күгәргән он белән чәй – факт. Яшереп булмый.

– Әт-дөнья куласа диген, значит, бае да, суды да безне капчык эченә яшереп кала алмаган, төртеп чыккан теге… Югыйсә бит әнә Крестовниковта машина каешына эләгеп кулын өздергән мастеровойның прошениесе буенча шушы суд управляющийны аклап чыгарды. Ә теге рядовой солдатны кыйнап үтергән полковник Тхоржевский соң? Акларга көченнән килмәгәч, прокурор эшне падишага җибәргән иде бит. Падиша шуңа ярлыкау җибәргән, ди. Менә безнең туры һәм гадел суд нинди! Сәгыйтов та взятка биргәндер әле, югыйсә җиңел генә котылмас иде, шайтан алгыры!

Григорий Вәли абзыйга әйтәсе сүзен Сәхипкә карап әйтте:

– Менә ничек байыйлар! Төнозын менә болай ут яндырып, бөкре чыгарып утыру белән баеп була дисезмени сез?

– Шулай инде, Гөргери туган, – диде, авыр гына көрсенеп, Вәли абзый, – бәхеткә карый. Бәхетең булмаса, эшләү түгел, җаның чыкса да, шул эт талаган ярлы син…

– «Бәхет юк» дигән сүз дөрес түгел, бар ул, Вәли абзый, – диде Григорий, бу юлы Газизә апага карап, – аны тутый кош итеп алтын читлеккә бикләп куйганнар. Бәхетне, мин әйтәм. – Бу сүзне ишетеп, Габдулла урыныннан ук торып утырды. – Ә читлек Сәгыйтов, Сабитов дигән байлар кулында. Безгә бәхетне алар шуннан процентлап кына биреп торалар. Ачтан үлмәслек кенә. Сәдака итеп. Анда да көенә килсәң генә…

– Менә шул-шул, – диде Сәхип солдат, мыекларын бөтерә-бөтерә, – көйләрен табарга тырышабыз без аларның. Алар аның саен өскә менәләр.

– Көенә килми булмый, Гөргери туган, – диде Вәли абзый. – Кемнең кәсепсез каласы, төрмәгә кереп утырасы килә?

Вәли абзый, түземсезләнеп һәм әңгәмәне өзәргә теләп, урыныннан ук торды. Тегеләр дә кузгалды.

Чыгар алдыннан Григорий трубкасына тәмәке тутыра-тутыра сөйләп алды:

– Булган, ди, җиде баҗа, Вәли абзый! Һәрберсенең бабай кеше алдында яхшы күренәсе, аның көен табасы килә икән. Кайтып киләләр, ди, болар бервакыт бабайдан кунактан. Килеп чыкты, ди, бүре, бәреп екты, ди, кияүнең берсен. Калганнары һәрберсе үзалдына: ярый әле миңа ябышмады, әйдә, ашый бирсен, дип кызу-кызу китә бирде, ди. Бүре, берсе белән эшне бетереп, икенчесенә, аннан өченчесенә ябышты, ди. Һәрберсе, әйдә, миңа дисә, һәммәсен ашап бетерсен, үзем генә калырмын да бабай алдында үзем генә хөрмәтле булырмын, дип уйлады, ди. Шулай итеп, бүре һәммәсен ашап бетерде, ди…

Григорий чыгып киткәч тә, әле шактый вакыт аның сүзләре бүлмә тынлыгында яңгырап торган төсле тоелды. Җиде баҗа хикәясен ишеткән Габдулланың күзеннән бөтенләй йокы качты. Нинди кызык, ә?

Вәли абзыйның гына ни өчендер эшкә кулы бармады.

– Урынны җәй, булмаса, анасы, – диде ул Газизә апага.

Утны сүндергәч, Вәли абзый мендәре өстендә бераз дәшми ятты-ятты да әйтеп куйды:

– Бик дөрес сүзләр сөйли. Мондый сүзләр өчен хәзер баштан сыйпамыйлар. Судиннар^[15] сүзен сөйли бу. Кереп йөрмәве хәерлерәк булыр, мин әйтәм. Сәхипкә читләтебрәк әйтергә кирәк.

«Дөрес сүзләр сөйли… Алайса, ни өчен аның кереп йөрмәве хәерле?» – дип уйлана Габдулла. Аны кочаклап яткан әнисе инде күптән йоклый. Сәкенең теге башында Вәли абзый, нигәдер ыңгырашып, бер ягыннан икенче ягына әйләнә… Йокысызлык белән интегә, ахры, карт… Аннан бераз тынгандай була һәм әллә уяу, әллә йокы аралаш мыгырдана: «Әйе… ыммыммм…» Стенага ябыштырган кәгазь астында тараканнар кыштырдый. Кайда өй чикерткәсе «черрек, черрек!» итеп куя. Еракта эт улый. Шуңа кушылган сыман, җил ухылдап куя, һәм яңгыр үзенең тамчыларын ачу белән тәрәзәгә китереп бәрә…

6

Покраудан соң бер ай чамасы һава бер туңдырып, бер эретеп торды-торды да, кинәт суыклар башланды… Аннан соң, бик күп булып, кар төште һәм ул ятып калды. Яңа бистә баткаклыгында җәфа чиккән кешеләрнең, каты җиргә аяк басу белән, күңелләре күтәрелеп китте. Урамда хәрәкәт башланды. «Барабыз» чылар, чана җигеп, Кече Сембер урамы буйлап Казан ягына «Менә без кайчан алдырабыз!» дигән сыман пыжлатып уздылар. Шәһәргә, көрәк күтәреп, кар көрәүчеләр, билбавына балта кыстырып, утын яручылар китте. Бистәнең олысы-кечесе «кышкы кәсеп» белән әвәрә булды…

Ике ай чамасы өйдә утырып зарыккан Габдулла урамга чыкты. Анда урамны һәм бер-берсен сагынышкан балалар инде кар бәрешәләр, егышып бер-берсенең колакларын кар белән уалар, аунашалар иде.

Аннушка белән Фатиха каяндыр кечкенә утын чанасы өстерәп чыктылар. Шуңа сыйган хәтле төялешеп, балалар Кече Сембер урамыннан күлгә таба тау шуа башладылар. Яңа бистәнең җәйге һәм көзге авыр һавасын алыштырган таза суык, балаларның каннарын уйнатып, дәртләрен канатландырып җибәрде.

– Апуш, Апуш, син нәрсә карап торасың, кил тизрәк!

Габдулла авыз ачып сүз әйтергә өлгермәде, Аннушка аны, җилтерәтеп алып, чанага күтәреп салды. Чана кузгалып китте, үрәчә астыннан күтәрелгән ап-ак кар тузаны күзгә, колакларга тулды, йөрәк кысылды… Каршыга менеп килүче малайлар чананы башыннан эләктереп борып җибәрделәр, чанадагылар кар өстенә чәчелделәр… Чыр-чу!

«Әптелбәр нигә чыкмый икән?» – дип уйлады Габдулла, аның беренче кар шатлыгын дусты белән тизрәк бүлешәсе килде.

Шулвакыт Фатиха:

– Карагыз әле, карагыз! – дип кычкырды.

Бар да ул күрсәткән якка карадылар. Олылар сәләмәсен башыннан ук бөркәнгән ниндидер яланаяклы малай, капкадан чыгып, чана шуучыларга нәрсәдер кычкыра, көлә, үзе биегән төсле аякларын алмаш-тилмәш күтәреп сикергәли иде. Бу – Әптелбәр, шулай иптәшләре белән беренче кар шатлыгын бүлешә, үзенең кыргый сикеренүләре белән бу кышта аның да хакы барлыгын аңлатырга тырыша иде.

Ләкин ул күп сикерә алмады, балаларга телен чыгарып күрсәтте дә, борылып, капкага кереп югалды…

Габдулла аларга кергән чакта, Әптелбәр мич башында, каба агачына атланып, кулларын, аякларын тырпайткан, күзләрен йомган хәлдә: «Юл бирегез!» – дип кычкыра һәм таудан чанада төшеп килгән кыяфәт күрсәтеп утыра иде.

Габдулла аңардан:

– Син ник тау шуарга чыкмыйсың? – дип сорады.

– Мин шуам, – диде Әптелбәр, тагын аяк-кулларын алга сузып һәм күзләрен йомып, – кит, таптыйм үзеңне!

– Бу чана түгел, – диде Габдулла.

– Ә ул сезнең чанагыздан шәбрәк шуа, – диде Әптелбәр, – ул таудан «выжт» итеп кенә кала… вәт!

– Ә нигә шумыйсың?

– Ә минем бишмәт белән ката юк…

– Кайда?

– Бишмәтне әни Нәсимәгә кигезде… Алар икәүләп казна ашы алып кайтырга киттеләр…

– Нигә?

– Нигә булсын, казна ул бай бит, тиле! Ач кешеләр шунда табак күтәреп киләләр дә тары өйрәсе салдырып алып китәләр. Кайсы көнне җитми кала… Шуңа күрә әни белән Нәсимә бүген иртүк торып киттеләр. Мине алып бармакчылар иде, аягыма булмады. Әти кайткач, без анда дүртәүләп барабыз да бер казан өйрә алып кайтабыз. Аннан соң аны бик озак утырып ашыйбыз. Аннан мин туям. Юк, иң элек мин үзем туям, күзем туймый. Аннан соң күзем дә туя, үзем дә туям…

«Кара, нинди кызык сөйли», – дип уйлады Габдулла һәм иптәшен гаҗәпләнеп, авызын ача төшеп тыңлады.

– Аннан соң минем токмач ашыйсы килүем дә бетә… Әни миңа: «Токмач пешереп бирәм, ашыймсың?» – ди. Мин әйтәм: «Юк, минем ашыйсым килми», – дим… Һи! Токмачны бит! Аны мин берүзем бер казан ашап бетерә алам… Беләсеңме син, патша гел токмач кына ашап тора бит. Аңа иртән торса да токмач, көндез дә токмач, кич тә токмач, теләсә, ул төнлә, йокысыннан уянып, үзенә токмач сорап ала…

Сүзенең шул җирендә тукталып, ул өрлеккә үрелде һәм нәрсәнедер, куптарып алып, авызына капты:

– Нәрсә ул? – дип сорады Габдулла.

– Сагыз. Ашыйсым килсә, мин сагыз чәйним дә түзеп торам…

Әптелбәр моны мактаныбрак әйтте. Габдулла хәтта моны Әптелбәрнең бик күп егетлекләреннән берсе итеп тапты…